Aloes zwyczajny – Aloe vera

Opis szczegółowy

Aloes zwyczajny to ceniona roślina lecznicza do stosowania zewnętrznego na oparzenia i rany oraz do użytku wewnętrznego jako łagodny środek przeczyszczający.

Informacje botaniczne

Aloes zwyczajny jest sukulentem, czyli rośliną o mięsistych i soczystych liściach, która dorasta do 100 cm wysokości. Liście są osadzone bezpośrednio na łodydze, osiągają długość do 50 cm i kilka centymetrów szerokości, mają lancetowaty kształt i są bardzo twarde dzięki grubej kutikuli chroniącej przed utratą wody. Ich barwa jest jasnozielona z możliwymi jaśniejszymi plamkami. Wnętrze liścia to warstwa miąższu stanowiąca ok. 20–30% objętości, zawierająca tkanki przewodzące. Brzegi liści są regularnie ząbkowane. Łodyga jest bardzo krótka. Kwiaty mają rurkowaty kształt, są żółtopomarańczowe lub czerwonawe, ok. 3 cm długości, zebrane w groniaste kwiatostany długości do 40 cm. Owocem jest torebka podzielona na trzy komory z licznymi nasionami.

Pochodzenie i występowanie

Dokładne pochodzenie aloesu zwyczajnego nie jest do końca znane – najczęściej wskazuje się dorzecze Nilu w Sudanie. Ze względu na długą historię wykorzystywania w lecznictwie różnych cywilizacji, za możliwe regiony pochodzenia uznaje się też Arabię, Sokotrę, Wyspy Kanaryjskie czy Somalię. Inne źródła sugerują, że oryginalnie spotykany był również w południowej Afryce.

Obecnie aloes zwyczajny występuje niemal na całym świecie w warunkach umożliwiających wzrost i jest intensywnie uprawiany na skalę przemysłową. W Europie uprawia się go głównie w rejonach śródziemnomorskich: w Hiszpanii, Włoszech, Grecji, Portugalii, na Krecie i Sycylii. Uprawy spotkamy także w Indiach, Tajlandii, Bangladeszu, Chinach (prowincja Yunnan), na Maderze, Kanarach, wyspach Karaibskich (Jamajka, Dominikana), Meksyku, Kubie, południowych stanach USA (Texas, Floryda, Arizona), Australii i w całej Afryce (szczególnie Kenia, Tanzania, RPA).

Zastosowanie / dawkowanie

Lata 40.–80. XX w. były dla aloesu czasem niekorzystnym – większość badań nie rekomendowała jego stosowania, uznając go za nieprzydatnego lub potencjalnie niebezpiecznego, mimo długoletniej tradycji i popularności w medycynie ludowej wielu kultur. Przełom nastąpił w 2006 roku, gdy opublikowano badania podkreślające złożone i wieloaspektowe działanie farmakologiczne aloesu zwyczajnego, zachęcając do ponownej weryfikacji wcześniejszych ocen.

Aloes wykazuje istotne działanie przyspieszające gojenie ran i oparzeń. Ekstrakt z żelu był wielokrotnie badany i potwierdzono jego skuteczność w przyspieszaniu gojenia, działaniu przeciwzapalnym, stymulowaniu wzrostu fibroblastów oraz odnowie kolagenu i tworzeniu nowej tkanki. Żel tworzy ochronny film, poprawia ukrwienie i wymianę tlenu oraz ułatwia odprowadzanie zanieczyszczeń z rany. Badania wykazują, że rany zamykają się szybciej, następuje ograniczenie martwicy oraz stymulacja odnowy tkanek.

Do użytku zewnętrznego aloes jest znakomity przy ranach ciętych, otarciach, poparzeniach, ukąszeniach owadów, stłuczeniach, trądziku, owrzodzeniach skóry, ochronie przed promieniowaniem UV i gamma, a także w łagodzeniu objawów egzemy. Zawarte w żelu substancje wykazują działanie ściągające, zmiękczające i nawilżające, a także potwierdzone działanie łagodnie przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze i antybakteryjne względem wybranych patogenów. Zidentyfikowano m.in. C-glukozylchromon oraz mannozę-6-fosforan jako substancje odpowiedzialne za silne działanie przeciwzapalne.

Jednym z najstarszych zastosowań lateksu z aloesu jest działanie przeczyszczające (laksacyjne). Za ten efekt odpowiadają glikozydy antrachinonowe, szczególnie barbaloin i izobarbaloin, które w przewodzie pokarmowym są metabolizowane do aktywnych związków pobudzających perystaltykę jelit i zwiększających wydzielanie śluzu, dzięki czemu przyspieszają pasaż treści jelitowej.

Aloes zwyczajny jest źródłem cennych cukrów: acemananu, glukomannanu i galaktogalakturnanu oraz glikoproteiny znanej jako alprogen. W odpowiednich proporcjach te substancje wykazują działanie antyalergiczne i immunostymulujące, wspierając reakcje przeciwzapalne organizmu. Udokumentowano też łagodne działanie antywirusowe i antybakteryjne wobec bakterii takich jak Klebsiella, Pseudomonas, Streptococcus, Salmonella czy Staphylococcus.

Badania nad wpływem związków z aloesu na rozwój chorób nowotworowych sugerują, że obecny w liściach emodyna może hamować namnażanie komórek nowotworowych nie zaburzając podziałów zdrowych komórek. Szczególną rolę odgrywają lektiny, które silnie stymulują wzrost i podział zdrowych komórek.

Aloes zwyczajny staje się coraz popularniejszy – szczególnie w leczeniu domowym lub alternatywnym. Jest jednym z najlepiej znanych naturalnych środków na gojenie oparzeń i ran i zachowuje wysokie uznanie w tradycyjnych kulturach Indii, Chin, Karaibów, Afryki, Pakistanu i Bliskiego Wschodu. Stosowany jest jako łagodne przeczyszczające wsparcie przy przewlekłych zaparciach, a świeży sok używany zewnętrznie na rany ropiejące, blizny, poparzenia czy stany zapalne skóry.

W homeopatii aloes zwyczajny stosuje się w rozcieńczeniach D3 i D4 przy zaparciach, biegunkach, hemoroidach oraz różnych schorzeniach skórnych (stany zapalne, infekcje grzybicze). W Indiach świeży sok z liści wykorzystywany jest od wieków m.in. przy schorzeniach wątroby, menstruacyjnych, jako emmenagogum wspierające ukrwienie miednicy. Ajurweda wyróżnia lateks aloesowy jako środek oczyszczający i przeciwpasożytniczy, pomocny również na bolesne hemoroidy. Tradycyjna medycyna chińska stosuje preparaty z aloesu w gastritis, bólach brzucha, niestrawności, zgadze, nadciśnieniu, bólach głowy i zawrotach, a także na trądzik. W Chinach lateks opisywany jest jako środek chłodzący, gorzki, detoksykujący, działający głównie na meridiany wątroby i serca. W kulturze arabskiej świeży sok aloesowy nakładano okładami na czoło przy bólach głowy od przegrzania i przy gorączkach.

Badania z 2009 roku wskazują, że wyciągi z aloesu przyjmowane w małych dawkach mogą delikatnie obniżać poziom cukru we krwi u osób z cukrzycą i umiarkowanie obniżać poziom lipidów u pacjentów z hiperlipidemią. Wcześniejsze przeglądy naukowe podkreślały, że aloes zwyczajny jest „efektywny w leczeniu oparzeń i ran”, choć nadal zaleca się dalsze badania potwierdzające te efekty.

Poważne skutki uboczne dotyczą jedynie ostrego przedawkowania lateksu aloesowego. Przeciwwskazania dotyczą kobiet w ciąży, karmiących i dzieci do 10 lat ze względu na niewystarczające dane. Lateks nie powinien być stosowany przez osoby z poważnymi stanami zapalnymi układu pokarmowego, kolkami, krwawiącymi hemoroidami i zapaleniem nerek; dłuższe stosowanie (powyżej 2 tygodni) wymaga konsultacji lekarskiej.

Substancje czynne

Paleta substancji czynnych w aloesie jest bardzo szeroka. Lateks obecny w tkankach przewodzących zawiera m.in. glikozydy hydroksyantronu (zwłaszcza barbaloin i hydroksyaloin o działaniu przeczyszczającym), a także minerały, olejki eteryczne, aminokwasy, sterole (np. lupeol, kampferol), garbniki, enzymy i aldehydy. Część glikozydowa to zarówno O- jak i C-glikozydy, obecne są wolne i związane antrony i diantrony. Spośród cukrów wyróżniamy pektyny, acemanan, glukomannan oraz mannozę.

Tradycyjne dawkowanie

Dla soku z liści aloesu zwyczajnego zalecana dzienna dawka to 50–75 ml, najlepiej zaczynać od dolnej granicy i podzielić dawkę na 2–3 porcje, spożywać samodzielnie lub rozcieńczone w wodzie bądź soku owocowym na 30–60 minut przed posiłkiem. Przed użyciem sok należy dokładnie wstrząsnąć i spożyć w ciągu 2 miesięcy od otwarcia. Do zastosowań zewnętrznych sok lub żel nakładać bezpośrednio na skórę w przypadku oparzeń, ran lub zmian trądzikowych.