Benedyktyn – Cnicus benedictus

Opis szczegółowy

Benedyktyn to klasyczne zioło wspierające trawienie, któremu przypisano także działanie przeciwwirusowe.

Informacje botaniczne

Benedyktyn to roślina jednoroczna osiągająca wysokość do 60 cm. Jej liście są skórzaste, owłosione, wydłużone do 30 cm długości i do 8 cm szerokości, z krótkimi kolcami na brzegach. Dolne liście są ogonkowe i pierzastodzielne, górne — bardziej siedzące (obejmujące łodygę) i klapowane. Łodyga prosta, bruzdowana, rozgałęziona, o barwie czerwonawej do lekko pomarańczowej, silnie owłosiona, owalna do pięciokanciastej w przekroju. Kwiaty intensywnie żółte, rurkowate, gęsto zebrane w kwiatostany o średnicy 3–4 cm. Brzeżne kwiaty są drobne i zwykle płonne. Benedyktyn kwitnie od czerwca do lipca.

Pochodzenie i występowanie

Benedyktyn pochodzi z regionów śródziemnomorskich. Z okolic Morza Śródziemnego rozprzestrzenił się przez Portugalię i północną Francję aż po obszary Azji Centralnej, dzisiejszy wschodni Iran, Syrię i Kaukaz, obejmując niemal całą Małą oraz Przednią Azję. Znany jest również w innych częściach świata, zwłaszcza w Ameryce Północnej, gdzie traktowany bywa jako szkodliwy chwast. W wielu regionach jednak jest celowo uprawiany, a nawet zadomowił się na stałe (Europa Środkowa, Ameryka, południowa Afryka).

Zastosowanie / dawkowanie

Benedyktyn wykorzystywany jest głównie przy problemach trawiennych. Wspomaga trawienie, działa tonizująco na układ pokarmowy i jako amarum (zawierające gorzkie substancje) stymuluje produkcję soków trawiennych oraz żółci. Polecany jest przy niestrawności, braku apetytu, wzdęciach, stanach zapalnych błon śluzowych przewodu pokarmowego czy po operacjach. Stosowany jest również tradycyjnie przy schorzeniach pęcherzyka żółciowego, wątroby, dnie moczanowej i reumatyzmie. Działa moczopędnie i wspomaga wydalanie kwasu moczowego, co znajduje zastosowanie przy dnie i reumatyzmie. Benedyktyn jest cennym składnikiem ziołowych mieszanek do produkcji likierów, jak aromatyczna Benedyktynka, i legendarnych kropli szwedzkich.

Benedyktyn posiada również znaczący potencjał antybakteryjny i przeciwnowotworowy. Uważany jest za jedno z najskuteczniejszych roślinnych środków działających przeciw niekontrolowanemu podziałowi komórek, czyli rozwojowi nowotworów. Jako cytostatyk wykazuje skuteczność w leczeniu reumatyzmu czy dny, zewnętrznie stosowany wspiera gojenie ran, zapalenia skóry, owrzodzenia podudzi, zmiany atopowe oraz bywa pomocny przy łuszczycy. Działa jako średnio silny środek odkażający. Substancje zawarte w benedyktynie wykazują aktywność przeciwwirusową (istnieją badania wskazujące, że benedyktyn działa destrukcyjnie na wirus HIV) i zalecane są w leczeniu półpaśca.

W kanadyjskiej prowincji Ontario ekstrakt z benedyktynu (0,2% roztwór cnicyny) jest z powodzeniem stosowany na pobudzenie laktacji u świeżo upieczonych mam jako galaktogogum. Wiele organizacji i stowarzyszeń poleca właśnie ten wyciąg dla wspierania karmienia piersią.

Herbatki z benedyktynu wchodzą w skład mieszanek wspierających działanie układu nerwowego (np. napary dla flegmatyków, na poprawę koncentracji i myślenia). Do celów leczniczych pozyskuje się ziele benedyktynu tuż przed kwitnieniem (czerwiec–lipiec). Najlepiej suszyć ziele w cieniu lub suszarni w stałej temperaturze ok. 40°C.

Substancje czynne

Ziele benedyktynu zawiera arctigeninę, nortrachelozyd oraz niewielkie ilości wikstromolu — substancje z grupy lignanów. Badania kliniczne wskazują, że związki te hamują namnażanie wirusów (efekt wirusostatyczny) i ograniczają wywołane nimi stany zapalne.

Znaczącą rolę odgrywają tu również garbniki (około 8% suchej masy), które znakomicie wspierają gojenie. Inne cenne składniki to olejki eteryczne (m.in. cytral, cymen), żywice, flawonoidy, śluzy, a także sole mineralne — głównie magnez i potas — oraz witaminy z grupy B. Charakterystycznie gorzki smak zapewniają seskwiterpenowe laktony — knicyna i salonitenolid.

Tradycyjne dawkowanie

W przypadku stosowania doustnego zaleca się zaparzać 1 łyżeczkę (lub 10 g) suszonego ziela w 200 ml gorącej wody przez 5–10 min i pić 2–3 filiżanki dziennie na czczo. Zaleca się zachowanie ostrożności ze względu na możliwe działania niepożądane opisane niżej.

Uwaga: Należy ściśle przestrzegać zalecanego dawkowania. Przekroczenie dawek może skutkować nudnościami, a nawet wymiotami. W przypadku wystąpienia takich objawów należy przerwać stosowanie zioła na pewien czas ze względu na możliwość podrażnienia nerek. Przeciwwskazany u osób z poważniejszymi chorobami nerek.