Bez czarny – Sambucus nigra

Opis szczegółowy

Bez czarny to roślina o właściwościach przeciwzapalnych, oczyszczających i antybakteryjnych.

Informacje botaniczne

Bez czarny to szeroko rozgałęziony, wieloletni krzew lub niewielkie drzewo, dorastające nawet do 8 metrów wysokości. Młode pędy i pień są początkowo gładkie i szare, z czasem lekko omszałe, przybierając szorstko szarą barwę. Liście są naprzeciwległe, pierzaste, z ogonkiem, zwykle z 5–9 podłużnymi, lekko jajowatymi lub lancetowatymi listkami o drobno ząbkowanych brzegach. Kwiatostanem jest szeroki baldachowaty wiech o średnicy od 15 do 30 cm, złożony z drobnych, kremowych, obupłciowych kwiatów. Bez kwitnie od czerwca do lipca. Owocem jest czarno-fioletowa jagoda o średnicy do 8 mm, dojrzewająca w późnej jesieni. Owoce są cennym pokarmem dla ptaków.

Pochodzenie i występowanie

Bez czarny występuje niemal na całym świecie. Jego obecność ograniczona jest jedynie w nielicznych rejonach Europy, jak część Skandynawii, większość Rosji i Kaukaz. Naturalny zasięg obejmuje teren od Morza Czarnego, poprzez Małą Azję, Armenię, Iran aż po środkową Azję. Bez czarny został rozprzestrzeniony także do innych rejonów świata. W Polsce występuje powszechnie, z wyjątkiem partii górskich.

Preferuje wilgotne stanowiska – międzyleśne polany, rowy, obrzeża dróg i rzek, ale spotkać go można również na kamienistych terenach czy w pobliżu domostw, ogrodzeń i w ogrodach. Jego nasiona są szeroko roznoszone przez ptactwo żywiące się owocami.

Zastosowanie / dawkowanie

Bez czarny znajduje szerokie zastosowanie zarówno w fitoterapii, jak i przemyśle spożywczym. Najczęściej zbiera się owoce, z których pozyskuje się intensywny, ciemnoczerwony sok będący cennym barwnikiem spożywczym – to zasługa obecności antocyjanów, silnych antyoksydantów obecnych również m.in. w borówkach czy aronii. Bez czarny wykorzystywany jest do produkcji likierów, nalewek, win i destylatów. Sok z kwiatów, po sfermentowaniu, stanowi bazę do orzeźwiających lemoniad, a napary z suszonych kwiatów to cenione ziołowe herbaty.

W fitoterapii uzyskuje się z bezu kwiaty, liście, owoce oraz korę – kwitnące zbiory mają miejsce od czerwca do lipca, owoce zbiera się później, od października do listopada. Dawniej wykorzystywano niemal każdą część rośliny – od uśmierzania bólu zęba po leczenie poparzeń – młode listki mieszane były z mąką jęczmienną i przykładane na rany. Sproszkowane, suszone liście stosowano do tamowania krwotoków z nosa.

Napar z kwiatów bezu działa łagodnie moczopędnie, dlatego należy pić przy jego stosowaniu więcej wody. Może także powodować delikatne obniżenie podwyższonego ciśnienia krwi. Substancje zawarte w kwiatach bezu rozrzedzają śluz i ułatwiają odkrztuszanie – to bardzo cenna właściwość przy kaszlu czy infekcjach dróg oddechowych. Napary z kwiatów są znane także ze wspierania kontroli potliwości (szczególnie w połączeniu z brzozą czy rumiankiem).

Niedojrzałe owoce bezu są umiarkowanie trujące i nie nadają się do spożycia. W pełni dojrzałe, ciemnoczerwone lub granatowo-czarne owoce można bezpiecznie jeść. Zielone części rośliny także są lekko toksyczne i nie powinny być spożywane – zawierają glikozydy cyjanogenne.

Bez czarny tradycyjnie wykorzystywany jest w wielu kulturach jako roślina lecznicza. Ekstrakty z liści, kwiatów, owoców i korzeni stosuje się przy zapaleniu oskrzeli, kaszlu, infekcjach górnych dróg oddechowych oraz stanach gorączkowych. Składniki bezu wspierają rekonwalescencję podczas grypy oraz przeziębienia i mogą przyspieszać powrót do zdrowia po infekcjach.

W Europie Wschodniej wyciągi z bezu czarnego sprzedawane są jako remedium na zatkany nos, ułatwiające wykrztuszanie i łagodzące suchy, drażniący kaszel. W lecznictwie ludowym podobne wskazania pojawiają się także w innych krajach.

W medycynie tradycyjnej Austrii owoce i kwiaty bezu spożywa się w formie naparów, galaretek, syropów, soków oraz odwarów (kwiaty wyłącznie jako napar lub syrop) do łagodzenia problemów z układem oddechowym, infekcjami i stanami zapalnymi. Bez wykazuje także działanie gojące i przeciwzapalne w obrębie jamy ustnej.

Substancje zawarte w bezie wspierają również trawienie (działają przy wzdęciach, niestrawności, nudnościach, powolnym trawieniu, leniwej pracy pęcherzyka żółciowego), a także łagodzą wysypki, przeziębienia i objawy grypy. Niektóre związki obecne w kwiatach wykazują łagodne działanie przeczyszczające ze względu na właściwości pęczniejące. Części używane zewnętrznie posiadają łagodne właściwości przeciwgrzybicze. Niektóre źródła wskazują również na możliwe zastosowanie soku z bezu do łagodzenia migreny i chorób nerwowych (uspokaja nerw trójdzielny).

Substancje aktywne

Bez czarny zawiera wiele cennych związków, w tym glikozydy (sambunigryn, rutynę), bioflawonoidy, cholinę, olejki eteryczne, taniny, antocyjany (barwniki o silnym działaniu antyoksydacyjnym), substancje śluzowe i kwasy tłuszczowe. Owoce zawierają także karoteny, witaminy z grupy B oraz witaminę C.

Tradycyjne dawkowanie

Kwiaty bezu zbiera się w czerwcu i lipcu, kiedy intensywnie pachną, najlepiej w suchą pogodę tuż przed pełnym rozwojem. Zaleca się szybkie suszenie i przechowywanie w suchym, chłodnym miejscu. Napar przygotowuje się z 5–10 gramów kwiatów zalanych 500 ml wrzątku, po 15 minutach parzenia. Nadmiar naparu lub zbyt częste picie może wywołać łagodne przeczyszczenie. Także suszone owoce poleca się zaparzyć wrzątkiem (1 łyżeczka, 10 minut parzenia); pić 1–2 razy dziennie. Zewnętrznie napary używane są do przemywania stanów zapalnych skóry lub ran, tradycyjnie mieszane z rumiankiem, kozłkiem i octem, naciera się co kilka godzin.