Chmiel zwyczajny – Humulus lupulus

Opis szczegółowy

Zielone złoto albo narodowy skarb Polski – to właśnie chmiel!

Informacje botaniczne

Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) to wieloletnie, pnące zioło, mogące sięgać nawet 10 metrów wysokości i dożyć 25 lat. Roślina posiada silny system korzeniowy z licznymi podziemnymi rozłogami, z których wyrastają czterokanciaste, prawoskrętne pędy. Łodyga jest szorstka, pokryta drobnymi włoskami. Liście chmielu są dłoniaste, piłkowane, duże (do 20 cm szerokości), osadzone na ogonkach; w środkowej części łodygi ustawione naprzeciwlegle, w górnej części drobniejsze i ustawione naprzemiennie, z wierzchu ciemnozielone, od spodu jaśniejsze, mogące mieć do 7 klap. Drobne, zielone kwiaty pojawiają się od maja do czerwca. Kwiaty męskie tworzą luźne, wiechowate kwiatostany (pręcikowe), natomiast kwiaty żeńskie skupiają się w gęste kłębki (klasy), które z czasem przekształcają się w charakterystyczne, jajowate szyszki (strobile), złożone z dużych, żółtozielonych łuseczek.

Pochodzenie i występowanie

Chmiel zwyczajny pochodzi z umiarkowanych stref Europy i Azji, dlatego dziko występuje również na terenie Polski. Dzięki uprawie rozpowszechnił się także w Ameryce Północnej i Południowej (szczególnie Chile), Australii i wielu innych rejonach świata. Największymi producentami chmielu są poza Polską: Czechy, Stany Zjednoczone, Niemcy, Wielka Brytania oraz Kanada. Roślina preferuje stanowiska wilgotne – w Polsce dziko rośnie na skraju lasów, pól oraz nad wodami, gdzie oplata drzewa, krzewy lub inne rośliny.

Zastosowanie / dawkowanie

Chmiel zwyczajny to jedna z najstarszych roślin uprawnych wykorzystywanych przez człowieka. Już w starożytności i średniowieczu spożywano młode pędy chmielu z solą i pieprzem. Pierwsze udokumentowane informacje o uprawie chmielu pochodzą z roku 768, a na ziemiach polskich już z IX wieku. Największy rozkwit upraw nastąpił za panowania Kazimierza Wielkiego. „Szyszki” chmielowe stanowią nieoceniony składnik produkcji piwa – to dzięki nim nadaje ono charakterystyczny smak i aromat. Uprawek chmielu w Polsce najwięcej znajduje się na Lubelszczyźnie i w okolicach Szamotuł. Polski chmiel ceniony jest na całym świecie jako „zielone złoto”.

Od XIX wieku chmiel jest stosowany w farmacji i ziołolecznictwie – wyizolowany z szyszek lupulin wykazuje działanie uspokajające (sedatywne). „Strobili lupuli” (szyszki chmielu) i „Glandulae lupuli” to oficjalne surowce zielarskie. Od XIX wieku popularny stał się też ekstrakt chmielowy w przemyśle kosmetycznym (szampony, żele myjące, kremy nawilżające).

Flawonoidy z chmielu mają udowodnione działanie antyoksydacyjne, przeciwzapalne, przeciwnowotworowe i przeciwbakteryjne. Badania in vitro wykazały, że chmiel skutecznie redukuje markery stanu zapalnego i zwalcza wolne rodniki. Ksantohumol obecny w chmielu ulega przekształceniu pod wpływem bakterii jelitowych do prenylnaringeniny – fitoestrogenu wiążącego się z ludzkimi receptorami estrogenowymi. Dzięki temu substancje czynne chmielu mogą korzystnie wpływać na łagodzenie objawów menopauzy (m.in. ograniczają uderzenia gorąca) i wykazują potencjalny efekt przeciwnowotworowy. Chalkony chmielowe w badaniach wykazały silne działanie chemoprotekcyjne, a u kobiet menopauzalnych już po 6 tygodniach suplementacji zauważono zmniejszenie uciążliwości niektórych objawów. Ekstrakt chmielowy wykazuje właściwości antybakteryjne – zarówno wobec bakterii skóry, jak i jako naturalny dezodorant; powoduje rozpad komórek bakterii oraz hamuje tworzenie biofilmu.

Obecność goryczy i żywic w chmielu stymuluje wydzielanie żółci, wspomagając tym samym trawienie zwłaszcza tłustych pokarmów, a niektóre składniki wykazują także działanie spazmolityczne, czyli przeciwskurczowe. Gorycze mają też zdolność wiązania cholesterolu w układzie pokarmowym, co sprzyja obniżeniu jego poziomu. Badania in vivo potwierdzają, że chmiel zwyczajny może działać przeciwcholesterolowo.

Gorycze alfa-kwasów z chmielu obniżają nocną aktywność organizmu, wspierają leczenie bezsenności i łagodzą objawy stresu. In vitro i in vivo wykazano korzystny wpływ chmielu i jego składników na spokojny sen oraz łagodzenie stanów lękowych i depresyjnych. Połączenie chmielu z kozłkiem lekarskim skraca czas zasypiania. W porównaniu z lekami benzodiazepinowymi, chmiel podawany przez 2 tygodnie poprawia jakość snu.

W homeopatii chmiel stosowany jest jako środek moczopędny oraz obniżający libido (antiafrodizjakum). W medycynie ludowej zaleca się go jako środek uspokajający i wspomagający apetyt („tonicum”), wykorzystywany przy bezsenności, napięciu nerwowym oraz w celu ogólnego wzmocnienia organizmu. Nowocześni fitoterapeuci zalecają chmiel jako wsparcie w leczeniu nowotworów prostaty, jajników oraz piersi, w zaburzeniach trawienia, skurczach żołądka, stanach zapalnych pęcherza moczowego oraz przy podwyższonym cholesterolu.

Substancje czynne

Szyszki żeńskie chmielu są najbogatsze w składniki aktywne: gorycze (humulon, lupulon, lupulina), terpenoidy (myrcen, humulen, kariofilen, farnesen), alfa-kwasy (kohumulon, humulon, kwas walerianowy), beta-kwasy (lupulon, kolupulon, adlupulon), taniny, kwasy fenolowe, flawonoidy (rutyna, astralagina, kwercetyna), kwasy tłuszczowe, aminokwasy (m.in. cholina, asparagina), żywice oraz olejki eteryczne z dominacją seskwiterpenów i związków podobnych do humulenu.

Tradycyjne dawkowanie

Suszone szyszki chmielu podaje się w dawce 2 łyżeczek (1,5–2 g), zalanych 250 ml wody i zaparzanych 15 minut. Taki napar (herbata chmielowa) o łagodnie gorzkim, lekko cierpkim smaku, przyjmuje się 1–2 razy dziennie. W przypadku ekstraktu z chmielu zaleca się dawkę 60 mg samodzielnie lub w połączeniu z innymi ziołami. Nalewka z szyszek chmielu to ok. 20 kropli 3 razy dziennie w przypadkach stanów lękowych w ciągu dnia oraz 10 kropli rozpuszczonych w wodzie do 5 razy dziennie przy dolegliwościach trawiennych.

Przeciwwskazania: Nie zaleca się stosowania chmielu u kobiet w ciąży i karmiących piersią ani u małych dzieci.