Czarnuszka siewna – Nigella sativa

Opis szczegółowy

Magicznie lecznicza roślina z Azji, która znajduje szerokie zastosowanie w kuchni!

Informacje botaniczne

Czarnuszka siewna, czyli Nigella sativa, to jednoroczna roślina zielna osiągająca wysokość od 20 do nawet 60 cm. Jej łodyga jest wyprostowana, a liście głęboko powcinane, z licznymi nitkowatymi odcinkami. Charakterystyczne, gwiaździste kwiaty czarnuszki zdobi pięć zaostrzonych, sercowatych płatków w odcieniach niebieskiego do białego, umieszczonych na końcach pędów. Środek kwiatu z długimi pręcikami otoczony jest warstwami dwuwargowych, grzbiecistych listków nektarowych. Owocem jest mieszkowata torebka o pękających ścianach, której zawartość—liczne, drobne czarne nasionka—daje roślinie nazwę. Nigella wywodzi się z łacińskiego określenia „czarna”. W przyrodzie rośnie aż około 25 gatunków tego rodzaju.

Pochodzenie i występowanie

Czarnuszka siewna pochodzi z rejonów Azji Południowej i Południowo-Zachodniej, a jej popularność rozprzestrzeniła się głównie na basen Morza Śródziemnego i Bałkany. Współcześnie jest jednym z najbardziej lubianych i stosowanych przypraw na Bliskim Wschodzie, w Turcji oraz w Indiach, a także spotyka się ją na terenie całej Europy (poza północnymi jej regionami), w tym w Polsce—zarówno dziko, jak i w uprawach ozdobnych i użytkowych.

Zastosowanie / dawkowanie

Ze względu na łatwość uprawy czarnuszka jest powszechnie sadzona jako roślina ozdobna, a także użytkowana w kuchni jako aromatyczna przyprawa—m.in. w mieszankach typu curry. Nasiona czarnuszki wykorzystywane są od co najmniej 2000 lat. Legenda głosi, że olej z czarnuszki stosowała sama Kleopatra, a nasiona znaleziono w grobowcu faraona Tutanchamona. Jej właściwości były doceniane przez starożytnych lekarzy, takich jak Ibn Sina (Awicenna), Dioskurydes, Hipokrates, Paracelsus czy św. Hildegarda z Bingen. Współczesna fitoterapia korzysta z jej dorobku w tradycyjnej medycynie ajurwedyjskiej, chińskiej i tybetańskiej.

Z nasion przygotowuje się napary, odwary do picia lub jako środek kulinarny. Najsilniejsze działanie prozdrowotne wykazuje tłoczony na zimno olej z czarnuszki. Nasiona można stosować jako przyprawę do chleba, serów, sałatek, a także jako łagodniejszy zamiennik pieprzu czy kminku. Używa się ich w kuchni śródziemnomorskiej, krajów bałkańskich, a także Indii.

Wysuszone kwiaty czarnuszki nadają się do bukietów i dekoracyjnych kompozycji. Korzystne działanie zdrowotne dotyczy głównie nasion – są one mielone, tłuczone, tłoczone na zimno, gotowane lub prażone.

Mielone nasiona czarnuszki wspierają pracę pęcherzyka żółciowego, pomagają w trawieniu i przeciwdziałają wzdęciom. Składniki działają rozkurczowo na mięśnie gładkie i łagodzą bóle żołądka, kolki, dolegliwości miesiączkowe oraz problemy trawienne i dyspepsję.

Kolejne związki wykazują działanie hipotensyjne (obniżające ciśnienie), antynowotworowe, detoksykujące (szczególnie przy chemioterapii), normalizują poziom złego cholesterolu LDL i cukru we krwi, a także działają jak naturalne immunomodulatory, przeciwdepresyjnie, przeciwbólowo i przeciwzapalnie, dodatkowo przyspieszając metabolizm.

Badania in vitro dowiodły istotnego działania przeciwbakteryjnego ekstraktu wodnego z czarnuszki wobec szczepów Staphylococcus aureus i Staphylococcus epidermidis. Obecny w nasionach melanina wykazała istotne właściwości wobec szeregu drobnoustrojów, w tym wielu szczepów Gram-dodatnich i Gram-ujemnych. Ekstrakt z czarnuszki skutecznie ograniczał wzrost Helicobacter pylori u pacjentów z niewrzodową dyspepsją.

Działanie przeciwgrzybicze ekstraktu z nasion szczególnie potwierdzono w walce z Candida albicans. Terapia ekstraktem stosowana miejscowo przynosiła efekty u zwierząt poddanych infekcjom grzybiczym. Inne badania potwierdzają efektywność przy grzybicach skóry (dermatofitozach) oraz powierzchniowych i skórnych zakażeniach grzybiczych.

In vivo wykazano właściwości przeciwutleniające ekstraktu czarnuszki, między innymi w terapii przewlekłych stanów zapalnych. Zmniejsza on stres oksydacyjny oraz hamuje odpowiedzi hiperproliferacyjne w procesach nowotworzenia, a także chroni struktury układu nerwowego po przebytych stanach niedokrwiennych.

W badaniach na modelu cukrzycowym wykazano istotne obniżenie poziomu glukozy oraz poprawę wskaźników insulinooporności po zastosowaniu czarnuszki, z jednoczesną ochroną komórek beta trzustki. Regularne stosowanie czarnuszki siewnej (2 g/dzień) pomogło obniżyć glikemię na czczo, po posiłku oraz poziom HbA1c u pacjentów z cukrzycą typu 2, co sugeruje potencjał jako wsparcie leczenia tej choroby.

Medycyna ludowa

Napary z czarnuszki poleca się przy kaszlu, katarze, rozedmie płuc, zapaleniach oskrzeli, pomocne są także na kolki, biegunkę, zatrucia pokarmowe oraz w terapii przeciwpasożytniczej. Olej z czarnuszki stosowany jest miejscowo przy alergiach skórnych, egzemach, grzybicach, trądziku, odparzeniach, łuszczycy, a także do pielęgnacyjnego nacierania dziąseł. Swoje właściwości zawdzięcza silnemu działaniu przeciwbakteryjnemu, przeciwwirusowemu i przeciwgrzybiczemu. Dodatkowo czarnuszka wykazuje właściwości diuretyczne, hipotensyjne, przeciwutleniające, hepatoprotekcyjne (ochronne dla wątroby), immunostymulujące, antynowotworowe, przeciwcukrzycowe, przeciwbólowe i przeciwzapalne.

Substancje czynne

Czarnuszka siewna zawiera około 100 aktywnych związków biologicznych, w tym melantynę, konigelinę, alfa-hederynę, damasceinę, tymochinon, dithymochinon, p-cymen, karwakrol, 4-terpineol, anetol, longifolen, beta-sitosterol, tymol, alfa-pinen, a także nasycone i nienasycone kwasy tłuszczowe (stearinowy, palmitynowy, oleinowy, linolowy, arachidonowy, mirystynowy, foliowy). Wśród alkaloidów występują m.in. nigellicimin i nigellicimin-N-oxide oraz pochodne pirolu. Nasiona czarnuszki dostarczają także witamin: A, B1, B2, B3, B9, D, E oraz minerałów: żelaza, miedzi, potasu, cynku, wapnia i fosforu. Szczególnie cenna jest obecność nienasyconych kwasów tłuszczowych z grupy Omega-3 i Omega-6.

Tradycyjne dawkowanie

Napary i herbatki z czarnuszki przygotowujemy z ok. 5 g nasion zalanych 0,5 litra gorącej wody, parzonych przez 15 minut i sączonych do picia w ciągu dnia. Przy nadkwaśności żołądka i refluksie poleca się przez 5 dni trzy razy dziennie po łyżce oleju z czarnuszki popijanej filiżanką mleka. Płukanki do dziąseł sporządza się z łyżeczki nasion z 10 kroplami octu (stosować 2 razy dziennie). Przy przeziębieniu warto parzyć czarnuszkę z herbatami ziołowymi i dodać miód. W przypadku astmy lub kaszlu napar z czarnuszki można dodawać do jogurtu, a przy biegunce stosować wraz z gotowanym ryżem.