Czosnek pospolity – Allium sativum

Nazwy zwyczajowe: Czosnek, czosnek pospolity, czosnek zwyczajny, czosnek ogrodowy, garlic (ang.), Allium sativum (łac.), ail (fr.), ajo (hiszp.), knoblauch (niem.), czosnek dziki (wild garlic), czosnek polny (field garlic), czosnek wroni (crow garlic)

Nazwa łacińska: Allium sativum

Pochodzenie: Azja, Europa

Krótki wstęp

Czosnek jest niezwykle prosty w uprawie przez cały rok w klimacie umiarkowanym. Chociaż możliwe jest rozmnażanie generatywne (z nasion), najczęściej rozmnaża się czosnek wegetatywnie, sadząc poszczególne ząbki bezpośrednio do ziemi. W chłodniejszym klimacie ząbki sadzi się jesienią, kilka tygodni przed zamarznięciem gruntu, a zbiera się je wiosną, gdy cebule są już dojrzałe i liście zaczynają zasychać. Nie zaleca się uprawy na ciężkich, podmokłych glebach – czosnek jest tam podatny na choroby i źle zimuje. Najlepiej przechowywać go spleciony w warkocze, zawieszony w chłodnym miejscu. Rośliny można sadzić blisko siebie, nie wymagają dużych odstępów; dobrze rosną także w pojemnikach w domu. Czosnek lubi lekkie, suche, ale również dobrze nawodnione gleby, bogate w składniki organiczne i słoneczne stanowisko. Duży, zdrowy ząbek, posadzony głęboko w żyznej ziemi, zapewni optymalnie rozwiniętą cebulę.

Opis szczegółowy

Czosnek pospolity to klasyczny naturalny antybiotyk, chętnie stosowany podczas przeziębień lub grypy; w tradycji ludowej ceniony jest za działanie przeciwko pasożytom jelitowym.

Informacje botaniczne

Czosnek pospolity (Allium sativum) to wieloletnia roślina cebulowa, dorastająca do 1,5 metra wysokości. Cebula ma kształt kulisty i składa się z kilku mięsistych ząbków, ukrytych w łupinie o barwie białej do purpurowej. Łodyga jest obła w przekroju, do połowy wysokości okryta pochwami liści. Liście są siedzące, proste, szerokości około 2,5 cm, płaskie, całobrzegie, o równoległym unerwieniu. Kwiaty obupłciowe zebrane w szczytowe kwiatostany zapylane są przez pszczoły i inne owady. Kwiatostan przypomina baldach, jednak właściwie jest to wierzchotkowaty kwiatostan zwany „szroubelem”. Kwiaty mają barwę blad różową lub białą, nierzadko z lekko fioletowym odcieniem. Owocem jest torebka.

Pochodzenie i występowanie

Ojczyzną czosnku pospolitego są najprawdopodobniej tereny centralnej Azji, lecz długą tradycję uprawy notuje się również w rejonie Morza Śródziemnego, a sam czosnek jest popularny w Azji, Afryce i oczywiście w Europie. Uważa się, że czosnek pochodzi z Mongolii i Kirgistanu, skąd został rozpowszechniony przez koczownicze ludy do Chin i dalej na zachód. Już starożytni Egipcjanie doceniali czosnek za jego właściwości lecznicze i kulinarne. W starożytnej Grecji i Rzymie czosnek był powszechnie stosowany: Grecy przypisywali mu działanie wzmacniające i podnoszące siłę fizyczną, a Rzymianie żywili nim żołnierzy, a arystokraci karmili czosnkiem niewolników.

Zastosowanie / dawkowanie

Surowcem zielarskim jest cebula czosnku. W większości odmian powinna być podzielona na kilka ząbków. Czosnek odgrywa kluczową rolę nie tylko w kuchni, ale również w tradycyjnej medycynie, wyróżniając się charakterystycznym, silnym aromatem i smakiem, który podczas gotowania łagodnieje i staje się słodkawy. Oprócz cebuli można wykorzystać także inne części rośliny: liście oraz kwiaty, choć używa się ich świeżych, zanim roślina całkiem dojrzeje (taki czosnek nazywany jest zielonym, stosowany często na surowo lub do krótkiej obróbki termicznej, zwłaszcza w krajach Azji Południowo-Wschodniej i Chinach). Czosnek jest niezbędnym składnikiem potraw na całym świecie: dominuje w Azji Południowo-Wschodniej, Indiach, na Bliskim Wschodzie, w Afryce Północnej, południowej Europie oraz Ameryce Łacińskiej. Często jest łączony z pomidorami, cebulą lub imbirem. W Korei fermentuje się główki czosnku w wysokich temperaturach, tworząc słodki, syropowaty koncentrat, który zyskuje na popularności także w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Australii. Czosnek jest przyprawą do dań głównych, przekąsek, a w regionie śródziemnomorskim popularny jest nawet w jogurtach. Sproszkowany czosnek ma odmienny smak od świeżego; około 1/8 łyżki proszku zastępuje jeden ząbek, zarówno w kuchni, jak i w zastosowaniach leczniczych.

Czosnek był znany już w starożytnym Egipcie. O jego terapeutycznym potencjale pisał Hipokrates, Galen oraz Dioskurydes, zalecając go w leczeniu pasożytów wewnętrznych, dolegliwości dróg oddechowych, zaburzeń trawienia i w przypadku osłabienia. Wzmianki pisane ze starożytnych Chin potwierdzają stosowanie czosnku w celach prozdrowotnych już około 2000 lat p.n.e. Czosnek był spożywany przez Rzymian, Greków, żeglarzy oraz ludność niezależnie od statusu społecznego.

Wyniki wielu badań dotyczą powiązań między zawartością składników czosnku a możliwym obniżeniem poziomu cholesterolu. Okazuje się, że jego regularne spożywanie wywołuje dostrzegalny efekt obniżania cholesterolu zarówno u osób zdrowych, jak i cierpiących na hipercholesterolemię, choć efekt ten oceniany jest jako umiarkowany. Dawna i współczesna fitoterapia zaleca stosowanie czosnku przy podwyższonym cholesterolu, obserwując poprawę wyników, jeśli łączy się go z odpowiednią dietą i stylem życia. Tradycyjnie rekomenduje się czosnek także w celu wzmacniania odporności, poprawy metabolizmu oraz stymulacji apetytu w razie braku łaknienia, osłabienia i ogólnego zmęczenia.

Ekstrakt z czosnku wykazuje również efektywność w obniżaniu podwyższonego ciśnienia krwi, zgodnie z badaniami obserwującymi zmiany ciśnienia wraz ze stężeniem aktywnych składników czosnku w osoczu. Tradycyjna medycyna poleca czosnek w leczeniu nadciśnienia, stresu, niepokoju i dla wsparcia układu krążenia.

Kolejne badania opisują pozytywny wpływ czosnku na objawy przeziębienia, choć brakuje jeszcze szeroko zakrojonych badań klinicznych. Meta-analizy sugerują konieczność kolejnych prac badawczych w tym zakresie.

Podczas obu wojen światowych czosnek był używany jako środek dezynfekujący zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie. Obecnie uznaje się go za naturalny antybiotyk oraz antyseptyk przy bólach gardła, bólach górnych dróg oddechowych, a także przeziębieniu, grypie, wzdęciach, miażdżycy (jako wsparcie dla ciśnienia i cholesterolu), wykazuje także działanie przeciwgrzybicze. W regionie Morza Śródziemnego czosnek polecany jest w leczeniu cukrzycy, problemów trawiennych, kaszlu oraz pasożytów jelitowych.

Ze względu na łagodne działanie przeciwpłytkowe czosnku, powinny uważać osoby przyjmujące leki przeciwzakrzepowe, ze względu na możliwe interakcje.

W tradycji południowoazjatyckiej czosnek oraz inne aromatyczne zioła uznawano za naturalny afrodyzjak, wzmacniający wytrzymałość i potencję męską.

Substancje czynne

Czosnek zawiera przede wszystkim allicynę – organiczny związek siarki o silnych właściwościach przeciwbakteryjnych i przeciwgrzybiczych, a także alliina, ajoen, disiarczek diallilu, allilocysteinę, liczne enzymy rozkładające, polisacharydy, triterpenowe saponiny i lektyny, witaminy z grupy B (a także C i A), białka, minerały (selen, wapń, jod) oraz istotną ilość flawonoidów i chlorofilu. Cebula czosnku to około 85% wody, 13% substancji organicznych i 2% nieorganicznych, podczas gdy liście zawierają do 87% wody.

Tradycyjne dawkowanie

Dawkowanie czosnku zależy od wskazań. Na kaszel zaleca się wymieszać 1/4 ząbka z 1 litrem mleka i odrobiną miodu; na dolegliwości żołądkowe stosuje się mieszankę 1 ząbka czosnku z trzema cytrynami i 1 litrem przegotowanej wody, również dosładzaną miodem; w celu oczyszczania z pasożytów odpowiedni będzie odwar na bazie 1,5 litra wody, 3 cytryn i 5 główek czosnku.

W kuchni dozujemy czosnek wedle indywidualnych upodobań, jako cenny składnik wielu potraw.