Czyściec leśny – Stachys sylvatica

Nazwy zwyczajowe: Czyściec, czyściec leśny, Stachys sylvatica, hedżnettle, hedge woundwort, woundwort, all-heal, whispot, hedge nettle (ang.), hedge woundwort (ang.), Stachys sylvatica (łac., globalnie)
Nazwa łacińska: Stachys sylvatica
Pochodzenie: Azja, Europa
Krótki wstęp
Czyściec leśny to roślina uwielbiana przez pszczoły. Najlepiej wysiewać nasiona wczesną wiosną, po lekkich przymrozkach, najpierw do doniczek, a po podrośnięciu (latem) przesadzać na zewnątrz. Preferuje stanowiska półcieniste i chłodniejsze, szczególnie w późniejszym okresie wegetacji. Rośnie w różnych typach gleb, ale najlepiej rozwija się na wilgotnych, gliniastych i piaszczystych podłożach – może rosnąć zarówno w glebach kwaśnych, jak i neutralnych czy zasadowych. Zielone części zbiera się tuż po kwitnieniu.
Opis szczegółowy
Czyściec leśny to wszechstronne zioło cenione szczególnie za właściwości tamujące krwawienie i wspierające gojenie ran.
Informacje botaniczne
Czyściec leśny to wieloletnia roślina zielna osiągająca wysokość nawet do 120 cm. Łodyga jest wyprostowana, pojedyncza, rzadko rozgałęziona, kanciasta, gruczołowata oraz wyraźnie owłosiona na całej długości. Liście ułożone są naprzeciwlegle, mają kształt sercowaty lub jajowaty, są ogonkowe, owłosione, z zaostrzonym wierzchołkiem oraz regularnie piłkowanym i lekko ząbkowanym brzegiem. Kwiaty pojawiają się od czerwca do września, są krótkoszypułkowe, kielichy mają kształt dzwonków, a purpurowo-czerwone korony osiągają długość do 2 cm. W typowym kwiatostanie znajduje się 6 kwiatów ułożonych w nibyokółki. Owocem jest czterokomorowa rozłupnia.
Pochodzenie i występowanie
Czyściec leśny występuje w strefie umiarkowanej i subtropikalnej Europy – od Wielkiej Brytanii i południowej Norwegii aż po Portugalię, Sycylię i krańce południowej Grecji, dalej na wschód – przez Kaukaz, Syberię, Azję Środkową aż po Himalaje. Prawie w całej Europie znane są stanowiska tej rośliny, notuje się ją nawet na północ od koła podbiegunowego. W Polsce czyściec rośnie powszechnie na terenach nizinnych, z wyjątkiem górskich wyżyn i suchych wzniesień (w Karkonoszach sięga maksymalnie do 1200 m n.p.m.). Najlepiej czuje się na polanach, obrzeżach łęgów i lasów liściastych, w pobliżu zbiorników wodnych.
Zastosowanie / dawkowanie
Nazwa rośliny wywodzi się z jej zdolności do „czyszczenia” ran – czyli wspierania gojenia. W dawnych czasach stosowano czyściec do leczenia ran ciętych i różnego typu urazów w formie okładów. Roślina ta miała zastosowanie również w leczeniu ukąszeń węży, a także w ochronie przed złymi życzeniami i pomówieniami. Dawni alchemicy uważali, że w jej zielu kryje się złoto w różnych formach, dziś jednak najbardziej cenimy czyściec za pozytywny wpływ na zdrowie.
Słynny zielarz XVII wieku, John Gerard, opisał wyjątkowe właściwości lecznicze tej rośliny – stosował ją sam na ranę odniesioną podczas prac polowych, a jej skuteczność wielokrotnie potwierdzał później. Szwajcarski fitoterapeuta Johann Kunzle określał czyściec leśny jako roślinę wspierającą funkcjonowanie serca podobnie jak naparstnica, jednak z mniejszą ilością działań niepożądanych.
Surowiec zielarski z czyśćca leśnego wykazuje właściwości spazmolityczne i od wieków uwzględniany jest w recepturach leczniczych na bóle wywołane skurczami i do terapii bólu stawów. Dzięki zawartości licznych substancji roślina posiada adstringentne i antyseptyczne działanie, dlatego stosuje się ją do tamowania krwawień, wspomagania gojenia i leczenia biegunek.
W tradycyjnej fitoterapii czyściec bywa środkiem na wiele różnych schorzeń. Ziele wykazuje właściwości przeciwgorączkowe, antyseptyczne (przeciw bakteriom i drobnoustrojom), adstringentne (ściśniające), przeciwskurczowe, karminatywne (przeciwdziałające wzdęciom), moczopędne, przeciwrobacze, hipotensyjne (obniżające ciśnienie krwi), tonizujące oraz wspierające trawienie.
Olejek eteryczny z czyśćca działa antybakteryjnie jako naturalny antyseptyk, zaś taniny neutralizują toksyny i zanieczyszczenia, wspierają detoksykację i eliminację produktów przemiany materii, a także wspomagają krzepnięcie krwi. Zawarty w czyśćcu stachydryn, uzyskiwany m.in. w czasach wojennych, tamuje krwawienia i wspiera gojenie. Czyściec był stosowany w leczeniu krwotoków – zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych, na skurcze mięśni, dnę oraz bóle stawów.
Medycyna ludowa
W ziołolecznictwie ludowym czyściec zatrzymuje krwawienia poprzez wpływ na krzepliwość. W ginekologii służył do hamowania obfitych krwotoków. Wykorzystywano go też do zwiększenia napięcia macicy, obniżenia ciśnienia krwi oraz jako środek uspokajający. W tradycyjnej europejskiej fitoterapii polecany jest jako tonik, emenagogum, diuretyk i do zatrzymywania krwawień. Pomaga przy schorzeniach prostaty oraz infekcjach dolnych dróg moczowych.
Ograniczenia
Z powodu braku wystarczających danych nie zaleca się stosowania czyśćca leśnego u kobiet w ciąży, karmiących i u dzieci poniżej 3 lat.
Substancje czynne
Ziele czyśćca leśnego zawiera betainy (turicyna, trigonelina, hyperozyd, stachydryna, betonicyna, kwas betulinowy), saponiny, delfinidynę, rutynę, taniny (kwas taninowy), kwasy: rozmarynowy i ursolowy, olejki eteryczne, witaminy, substancje śluzowe, alfa- i beta-pinen, germakren-D, cholinę, alantoinę, kamforę, kwas oleinowy, mangan oraz inne składniki.
Tradycyjne dawkowanie
W infekcjach układu moczowego zaleca się przygotować odwar z 1–2 łyżek ziela czyśćca na 250–300 ml wody (lub 1–3 łyżeczki na 100–150 ml), gotować przez 3–5 minut, po czym zaparzać przez 10–15 minut. Pić 3 razy dziennie, 30 minut przed posiłkiem. Można również przygotować nalewkę, stosując 15–25 kropli 2–4 razy dziennie w razie potrzeby. Inny sposób to przygotowanie naparu z 250 ml wody o temp. 50°C i 2–5 g ziela czyśćca.