Dereń jadalny – Cornus mas

Opis szczegółowy

Dereń jadalny to roślina o wyjątkowo twardym drewnie i szerokim, docenianym spektrum zastosowań leczniczych.

Informacje botaniczne

Dereń jadalny to wysoki krzew liściasty lub niewielkie drzewo dorastające nawet do 7 metrów. W Polsce występuje głównie jako rozłożysty krzew, często spotykany w cieplejszych regionach kraju. Kora derenia jest ciemno-brązowa i łuszczy się cienkimi płatkami. Liście są naprzeciwległe, eliptyczne lub jajowato-lancetowate, jasne, błyszczące i pokryte charakterystycznymi dwuramiennymi włoskami po obu stronach. Żyłkowanie jest pierzaste – z 3 do 5 parami bocznych żyłek. Ogonki liściowe mają długość 5–10 mm i są lekko bruzdowane od góry.

Roślina kwitnie żółtymi kwiatami najczęściej w marcu lub kwietniu, niekiedy nawet wcześniej. Kwiaty zebrane są w charakterystyczne baldachogrona rozwijające się na krótkich pędach. Owocem derenia jest czerwony, intensywnie błyszczący pestkowiec o długości 1–3 cm, kryjący podłużną, żółtobrązową lub brązową pestkę.

Pochodzenie i występowanie

Naturalny zasięg derenia jadalnego obejmuje cieplejsze obszary Europy aż po południowo-zachodnią Azję, ze szczególnym skupiskiem w rejonie tzw. Małej Azji i niemal na całych Bałkanach. To roślina o bardzo długiej tradycji upraw, która prawdopodobnie nie jest rodzimym gatunkiem naszej części Europy. Najstarsze wzmianki o jej stosowaniu pochodzą sprzed ok. 70 lat p.n.e. Dereń najlepiej rośnie na ciepłych, suchych, płytkich i kamienistych, ale zasadowych glebach.

W Polsce dereń spotykany jest najliczniej w środkowej i północno-zachodniej części kraju (m.in. Wyżyna Lubelska, Dolina Dolnej Wisły, okolice Krakowa), a także w południowo-zachodniej i środkowej Europie.

Zastosowanie / dawkowanie

Owoce derenia, potocznie zwane dereńkami, wyróżniają się specyficznym cierpko-słodkim smakiem, który wynika m.in. z bardzo wysokiej zawartości witaminy C. Można je spożywać na surowo, ale częściej wykorzystywane są na przetwory – dżemy, konfitury, syropy czy kompoty. Historycznie w medycynie ludowej owoce derenia stosowano jako wsparcie przy problemach trawiennych.

Dereń ceniony jest również za walory ozdobne – bardzo wczesny okres kwitnienia i intensywne barwy owoców jesienią. Dawniej wyjątkowo twarde drewno derenia wykorzystywano do produkcji czółenek tkackich, w czasach antycznej Grecji – do wyrobu broni, zwłaszcza strzał i oszczepów.

Nasiona derenia wykorzystywano jako substytut kawy. Z owoców przygotowuje się i destyluje słowacki trunek drienkovica.

Medycyna tradycyjna

W fitoterapii wykorzystywane są nie tylko owoce, ale również liście i kora derenia. Owoce szeroko stosowane są m.in. w Iranie – tam ceni się je za prozdrowotne działanie. W Europie Wschodniej, Wielkiej Brytanii i Kolumbii Brytyjskiej w Kanadzie preferowane są niedojrzałe owoce jako środek ściągający.

W Azerbejdżanie owoce derenia są powszechnie dodawane do kiszonek, ryżu oraz napojów. W Armenii z derenia produkuje się wódkę, a w Rumunii oraz Mołdawii – napój alkoholowy cornată. W Bułgarii owoce wykorzystuje się do słodkich kompotów. W Iranie świeże owoce spożywane są jako letnia przekąska lub w postaci naparu z winogronowo-rodzynkowym alkoholem araq.

W Tradycyjnej Medycynie Chińskiej dereń wykorzystuje się do utrzymania energii jing.

Dziś owoce derenia nadal bywają wykorzystywane jako naturalny środek wspomagający łagodzenie czynników ryzyka chorób kardiometabolicznych. Dereń jadalny ma długą historię w tradycji leczniczej narodów Kaukazu, Azji Środkowej, Słowacji, Turcji, Azerbejdżanu czy Iranu – przez setki lat stosowano go na liczne schorzenia od bólu gardła, trawiennych problemów, po infekcje (w tym odrę czy ospę wietrzną) oraz choroby wątroby i nerek.

Na Słowacji owoce dereńki są używane przy dolegliwościach żołądkowych, gorączkach i stanach zapalnych. W Turcji i Azerbejdżanie w lecznictwie stosuje się owoce świeże, suszone i sproszkowane, np. przy biegunkach, chorobach przewodu pokarmowego oraz hemoroidach. Na Kaukazie podaje się świeże owoce oraz olej na rany, wrzody żołądka i stany zapalne jelit. W Iranie owoce derenia są szeroko stosowane w terapii zakażeń, malarii, kamicy nerkowej czy infekcji układu moczowego, a także wspomagająco w leczeniu chorób nowotworowych.

Medycyna oparta na dowodach

Liczne in vivo badania wykazały, że suplementacja dereniem może wspierać zdrowie na wielu płaszczyznach: wykazuje działanie przeciwcukrzycowe, przeciwoTyłościowe, obniżające cholesterol, ochronne dla wątroby i serca. Zbiorcze analizy wykazały, że stosowanie derenia obniża poziom cholesterolu całkowitego, frakcji LDL oraz trójglicerydów.

Efekty te przypisuje się obecności licznych bioaktywnych substancji w owocach tej rośliny, co zwraca uwagę na jej potencjał jako suplementu diety i środka terapeutycznego w prewencji chorób kardiometabolicznych.

Związki czynne

Zawartość substancji aktywnych w dereńku jadalnym i ich proporcje zależą w dużej mierze od regionu i odmiany. Owoce bogate są w polifenole (antocyjany, flawonole, kwasy fenolowe, taniny), irydoidy oraz triterpenoidy i liczne inne związki. Dotąd zidentyfikowano w owocach m.in. 10 antocyjanów, 19 flawonoidów, 4 flawonole, 5 irydoidów, 11 kwasów fenolowych i tanin, 1 triterpenoid, 9 monoterpenoidów, 10 karotenoidów, 4 witaminy, 3 cukry, 8 kwasów organicznych, 7 kwasów tłuszczowych i 10 związków alifatycznych.

Dawkowanie

Dawkowanie derenia jadalnego jest zależne od zastosowania, użytej części rośliny, lokalnej tradycji i formy produktu. Nie można podać jednej, uniwersalnej dawki – zaleca się postępować zgodnie z rekomendacjami określonymi dla danego preparatu lub tradycji fitoterapeutycznej.