Gorczyca – Sinapis

Opis szczegółowy

Włoskie przysłowie głosi: „Pocałunek bez wąsów to jak stek bez gorczycy”, a nasze przysłowie mówi: „Życie bez gorczycy jest jak miłość bez pocałunków”.

Informacje botaniczne

Gorczyca czarna i biała to jednoroczne rośliny zielne dorastające nawet do 2,5 m wysokości. Łodyga gorczycy u nasady jest owłosiona, silnie rozgałęziona i wyrasta z cienkiego korzenia. Poszczególne gałązki są długie, szeroko rozchylone i elastyczne. Liście odziomkowe są ogonkowe, lancetowate lub jajowate, ułożone parami, szerokie na około 5 cm i długie na około 15 cm. Wyżej położone liście są całobrzegie, węższe i mniejsze, siedzące. Obupłciowe, jasnożółte kwiaty z działkami o długości ok. 5 mm tworzą szczytowe lub kątowe kwiatostany groniaste, które pojawiają się od czerwca do sierpnia. Owocem jest dwudzielna, spłaszczona, czworokątna łuszczyna o szerokości ok. 2 mm, rosnąca pionowo tuż przy kwiatostanie. Wewnątrz owocu znajduje się 4–8 kulistych, ok. 1 mm dużych nasion z siateczkowatą okrywą, dojrzewających od lipca do września. Gorczyca sarepska różni się od białej głównie piłkowanym brzegiem liści i ciemnobrązowymi nasionami.

Pochodzenie i występowanie

Cały rodzaj brassica pochodzi ze Śródziemnomorza (rejon południowej Europy), skąd rozprzestrzenił się naturalnie na niemal całym obszarze Europy (poza najdalej na północ wysuniętymi regionami) oraz Afryki. Roślina ta została również wtórnie wprowadzona do Azji Zachodniej i całej Azji, Ameryki oraz Australii. Od czasów starożytnych gorczyca była uprawiana na terenach dzisiejszych Niemiec, Francji, Rosji i innych krajów, gdzie dziś występuje także dziko. W Polsce w przeszłości bardzo popularnie uprawiano gorczycę czarną, dziś już jej nie przetwarza się na większą skalę. Obecnie uważana jest za roślinę zadomowioną, a w cieplejszych regionach (gdzie rozprzestrzenia się dynamiczniej) traktowana bywa nawet jako chwast.

Zastosowanie / dawkowanie

Z nasion gorczycy produkowana jest powszechnie znana musztarda spożywcza (poprzez wymieszanie z wodą, octem, solą itd.). Musztardę można przygotować zarówno z gorczycy białej, jak i czarnej, przy czym gorczyca biała dłużej zachowuje ostry smak. Na początku musztarda jest lekko piekąca, pikantna i oleista, potem staje się bardzo przyjemna w smaku i świetnie komponuje się z wieloma potrawami. Dodatkowo gorczyca pobudza apetyt i wspomaga produkcję kwasów żółciowych – jako dodatek do posiłków jest więc idealna.

Od wieków stosowano zewnętrznie okłady z nasion gorczycy na klatkę piersiową przy kaszlu, przeziębieniu oraz w łagodzeniu stanów zapalnych towarzyszących reumatyzmowi, dnie, rwie kulszowej, obrzękach stawów, bólu stawów, osteoartrozie, lumbago, bólu szyi i stawów. Na bóle dolnego odcinka pleców, sztywność karku i osłabienie mięśni przykładano ludowe „plastry gorczycowe” zawierające zmielone i rozgniecione nasiona. Składniki aktywne rozluźniają mięśnie i działają przeciwbólowo. Kąpiele z proszkiem gorczycowym polecane są przy przeziębieniu, zapaleniu dróg oddechowych, zatok, astmie i migrenie. Substancje zawarte w nasionach gorczycy działają miejscowo drażniąco i wspierają ukrwienie tkanek.

Badania wykazały, że gorczyca zawiera dużą ilość silnych antyoksydantów. Składniki gorczycy były zdolne do „gasiciela” utlenionych cząsteczek LDL w makrofagach układu oddechowego i pokarmowego, co pozwalało in vitro zahamować rozwój linii komórek raka jelita grubego. Jednocześnie doszło do prewencji wzrostu i indukcji apoptozy tej samej linii komórek. Składniki gorczycy wykazywały również in vivo zdolność do obniżania stężenia produktów peroksydacji lipidowej w osoczu krwi oraz aktywowały kilka enzymatycznych systemów antyoksydacyjnych (dysmutaza ponadtlenkowa, katalaza, GSH-peroksydaza itd.). Obecne flawonoidy, karotenoidy oraz witaminy C i E to mocne antyoksydanty chroniące strukturę błon śluzowych i skóry.

Inne badanie zidentyfikowało 14 związków w olejku eterycznym z nasion gorczycy i potwierdziło ich szerokospektralne działanie przeciwdrobnoustrojowe. W połączeniu z genipiną utworzono matrycę enkapsulacyjną mikrokapsułek wykazującą pewien potencjał hamujący względem rozwoju niektórych bakterii. Składniki gorczycy są wykorzystywane jako naturalne konserwanty, a ich działanie antybakteryjne może być związane z przyspieszeniem syntezy enzymów trawiennych w jamie ustnej, które niszczą strukturę i funkcje bakterii chorobotwórczych w przewodzie pokarmowym.

Wysoka zawartość pirydoksyny wspomaga procesy enzymatyczne w regulacji metabolizmu oraz pracę układu nerwowego (lepsza koncentracja, pamięć, poprawa ukrwienia kory mózgowej). Zawarty niacyna wykazuje działanie hipolipidemiczne poprzez obniżenie poziomu cholesterolu i trójglicerydów. Warto dodać, że badania in vitro skupiają się na wybranych związkach z gorczycy, nie na całej roślinie.

Homeopatia

W homeopatii nasiona gorczycy stosuje się na opryszczkę, kolki, bóle zębów i problemy neurologiczne. Profilaktycznie ma działać przeciwnowotworowo.

Medycyna ludowa

W medycynie ludowej gorczycę stosuje się od czasów starożytnych – najczęściej jako okłady ziołowe wspomagające ukrwienie dróg oddechowych i nerek. Stosowana jest z tego względu przy zapaleniu opłucnej, ostrych nieżytach układu oddechowego lub zapaleniu stawów (reumatyzm). Wewnętrznie jest spożywana przy problemach trawiennych. Funkcjonuje też jako środek zwiększający diurezę przy zatrzymaniu moczu czy obrzękach, pobudzający apetyt i wspomagający trawienie. Większa ilość rozdrobnionych nasion gorczycy działa przeczyszczająco poprzez stymulację ściany jelita. W medycynie ajurwedyjskiej gorczycę stosuje się miejscowo na skórę przy bólu mięśni, reumatyzmie, a nawet na owłosioną skórę głowy w celu pobudzenia wzrostu włosów.

Substancje czynne

Nasiona gorczycy czarnej w 100 g zawierają około 469 kcal energii. Około 40% stanowią węglowodany z przewagą błonnika, do 10% wody, ok. 30% tłuszczów – głównie jednonienasycone kwasy tłuszczowe, około 25% białka, także witamina A, tiamina, ryboflawina, niacyna, pirydoksyna, foliany, cyjanokobalamina, kwas askorbinowy, tokoferol, witamina K oraz minerały (wapń, żelazo, sód, potas, fosfor, magnez, cynk). Olejki gorczyczne to lotny olej powstały z rozpadu glikozydów sinigryny i sinalbiny, które mają istotne właściwości lecznicze i farmakologiczne. Inny składnik to alliloizotiocyjanian – wykazujący również działanie farmakologiczne. Zidentyfikowano także aminokwasy: glutaminę, cysteinę, prolinę, kwas glutaminowy oraz białka związane z wapniem.

Tradycyjne dawkowanie

Olejki gorczyczne zaleca się stosować ostrożnie – przez około 10–15 minut na chore miejsca. Musztardowe ciasto w formie okładu sporządza się z rozgniecionych nasion nałożonych na płótno. Musztardowy papier/plaster przygotowuje się także w formie okładów moczonych w wywarze z nasion. Nalewka powstaje przez wymieszanie kilku gramów nasion z ok. 50 ml 60% alkoholu i macerację przez kilka dni. Po zlaniu stosuje się ją do użytku zewnętrznego.