Gryka – Fagopyrum sagittatum

Nazwy zwyczajowe: Gryka, gryka zwyczajna, hreczka, hreczko, gryko, buckwheat, Fagopyrum, Fagopyrum sagittatum, Fagopyrum esculentum, beechwheat, soba (jap.), saracen corn, le Blé noir (fr.), sarrasin (fr.), Buchweizen (niem.), Heidekorn (niem.), boekweit (hol.), beech-wheat, tatarka, greczka, greczka (ros.), grechka (ros.), wheat, gryka japońska, silverhull buckwheat

Nazwa łacińska: Fagopyrum sagittatum

Pochodzenie: Azja, Australia, Europa, Ameryka Południowa, Ameryka Północna

Krótki wstęp

Gryka zwyczajna to mało wymagająca roślina uprawna – świetnie rośnie nawet na lekkich, piaszczysto-gliniastych glebach. Nie jest potrzebna intensywna pielęgnacja, dlatego gryka jest tak ceniona przez rolników. Lubi wilgotność i ciepło w okresie kwitnienia i dojrzewania. Nie toleruje jednak wiosennych przymrozków, więc sieje się ją w maju, a zbiera pod koniec sierpnia lub na początku września. Jej krótki czas wegetacji pozwala traktować ją jako roślinę poplonową. Gryka szybko adaptuje się do nowego środowiska, skutecznie tłumi chwasty, a jej uprawa jest możliwa praktycznie na całym świecie, także w warunkach krótkiego sezonu wegetacyjnego.

Opis szczegółowy

Wyśmienite zboże bezglutenowe cenione za swoje właściwości oczyszczające.

Informacje botaniczne

Gryka zwyczajna to roślina jednoroczna osiągająca wysokość nawet do 140 cm (zwykle jednak 50–80 cm). Charakteryzuje się łodygą w kolorze czerwonobrązowym, która jest pusta w środku, wyprostowana i lekko rozgałęziona. Liście dolne są ogonkowe, górne siedzące, mają sercowaty, strzałkowaty kształt, z trójkątną blaszką liściową.

Kwiatostany wyrastają z kątów liści, a kwiaty zebrane są w grona. Kwiaty gryki są obupłciowe – białe, różowe lub czerwone. Owocem jest trójgraniasty orzeszek (nasiono) o barwie brązowoczarnej lub szarej. Po łuskaniu nasiona (kasza gryczana) kształtem i składem przypominają zboża. Ich zewnętrzna łupina to gruba, jednokomórkowa warstwa o jasnozielonym odcieniu. Wewnątrz znajduje się bielmo będące źródłem skrobi.

Gryka posiada jeden silny korzeń główny penetrujący głębsze, wilgotniejsze warstwy gleby, z którego wyrasta wiele cienkich korzonków bocznych. Trójkątne nasiona wytwarzają rośliny, które kwitną z reguły na biało, czasem z lekkimi odcieniami różu lub żółci. Odrosty i pędy boczne rosną swobodnie wzdłuż łodygi, dzięki czemu gryka potrafi lepiej adaptować się do otoczenia niż inne zboża. Łupina gryki jest lżejsza od wody, dzięki czemu łatwo ją oddzielić.

Pochodzenie i występowanie

Gryka występuje niemal na całym świecie, ale nie jest rodzimą rośliną Europy – została tu sprowadzona. Jej pochodzenie do dziś nie jest całkowicie pewne – niektóre źródła wskazują południowo-wschodnią Azję aż po obszar górski Tybetu, inne zaś południową Syberię i północne Chiny jako ojczyznę. Klasyczna gryka została udomowiona ok. 6000 lat p.n.e. prawdopodobnie w prowincji Yunnan, skąd – wraz z rozwojem handlu i rolnictwa – dotarła do Azji Centralnej, na Bliski Wschód, a poprzez Mongołów i Tatarów również do Europy.

W języku rosyjskim gryka to „greczka”, co nawiązuje do greckich kupców z Bizancjum, którzy rozprzestrzenili ją w Europie w VII w. n.e. Najstarsze wzmianki o jej obecności w Europie pochodzą z dzisiejszej Finlandii (ok. 5300 p.n.e.) i z obszaru Bałkanów (ok. 4000 p.n.e.). W Polsce to popularna roślina uprawna, ale bywa spotykana także w stanie dzikim. Uprawia się ją również w wielu regionach Azji i Ameryki Północnej. Do Europy Zachodniej gryka dotarła dzięki krzyżowcom jako alternatywne źródło mąki. We Francji znana jako „saracenowe zboże” („blé noir”, „saracen corn”).

Zastosowanie / dawkowanie

Mąka z gryki wykorzystywana jest do wypieku chleba, lecz najczęściej dodaje się ją do racuchów, placków i naleśników – charakterystycznych dla kuchni Północnej Ameryki, Francji czy Holandii. Podaje się je często z syropem klonowym na śniadanie. W Indiach gryka uprawiana jest zwłaszcza w Himalajach, używana jako pokarm w czasie postów, jako jedno z niewielu legalnych dań. W Japonii gryka nosi nazwę „soba” i stanowi bazę do wyrobu makaronów i pierożków.

Kasza gryczana jest nieodłącznym elementem kuchni rosyjskiej – podawana jest z masłem, słoniną lub olejem konopnym. Z gryki wytwarza się również destylaty, np. specjalne odmiany whisky angielskiej czy japońskie „shochu”. Młode liście gryki dodaje się na surowo do sałatek, a łodygi i inne części rośliny służą jako pasza dla zwierząt.

Gryka zawdzięcza swoją popularność dużej zawartości łatwo przyswajalnych białek, korzystnemu profilowi tłuszczów oraz wysokiej ilości rutyny – flawonoidu wspierającego elastyczność i zdrowie naczyń krwionośnych. Rutyna pomaga także obniżyć poziom „złego” cholesterolu LDL i delikatnie rozszerza naczynia. Z łupin gryki można przygotować leczniczą herbatkę bogatą w żelazo.

W Europie gryka była podstawą preparatów dostępnych na rynku, jak np. Fagorutin, dziś licznie obecnych pod różnymi nazwami. Badania potwierdzają skuteczność rutyny zawartej w gryce w profilaktyce przewlekłej niewydolności żylnej oraz wpływie na obniżenie cholesterolu, tkanki tłuszczowej i kamieni żółciowych. Dodatkowo prowadzone są badania nad D-chiro-inozytolem z gryki jako potencjalnej terapii zespołu policystycznych jajników.

Badania przedkliniczne wykazały, że składniki obecne w gryce pozytywnie wpływają na zdrowie układu krążenia, a mocno skoncentrowane ekstrakty mogą wspierać funkcje układu oddechowego. Potwierdzono także pozytywny wpływ na parametry fizjologiczne w badaniach na zwierzętach i ochotnikach.

Substancje czynne

Gryka jest wyjątkowa pod względem zawartości rutyny – flawonoidu o szerokim działaniu, szczególnie cennym dla naczyń krwionośnych. Oprócz tego zawiera wysoką ilość białka, błonnika, skrobi, korzystnych kwasów tłuszczowych (m.in. kwas linolowy), a także D-chiro-inozytol, glikowane peptydy i białka z potencjałem terapeutycznym. Ziarno gryki zawiera także fosfor, wapń, żelazo, cynk, selen, miedź, potas, mangan, witaminy z grupy B, cholinę i tokoferol. Brak glutenu czyni gryki zbożem odpowiednim dla osób z celiakią.

Tradycyjne dawkowanie

Produkty z gryki są szeroko obecne w diecie i zdrowej żywności. Do przygotowania herbaty z suszonego ziela używa się 1 łyżeczki na 250 ml wrzątku; parzy się około 15 minut. Napar można pić do 3 razy dziennie. Herbatę można wzbogacić dodatkiem melisy.