Herbata – Camellia sinensis

Nazwy zwyczajowe: Herbata chińska, herbata, herbatka, Tea (ang.), Camellia sinensis, Chinese tea, Thé (fr.), Cha (chiń.), Camellia sinensis (łac.), herbata indyjska, herbata zielona, herbata czarna, herbata oolong, herbata biała, herbata żółta

Nazwa łacińska: Camellia sinensis (Thea sinensis)

Pochodzenie: Afryka, Azja, Australia, Europa, Ameryka Południowa, Ameryka Północna

Krótki wstęp

Herbata uprawiana jest jako krzew lub drzewo w pasie tropikalnym i subtropikalnym – od nizin po wysokie góry powyżej 2000 m n.p.m. Wysoko rosnące odmiany cechuje mniejsza ilość liści, jednak ich jakość jest wyższa. Można ją rozmnażać z nasion lub sadzonek. Siew prowadzi się w inspektach, a po 6 miesiącach rośliny przesadza się. Po kolejnych 8 miesiącach (gdy się ukorzenią) sadzonki przenosi się na miejsce stałe. Zaleca się przesadzanie przynajmniej raz w roku. Po dwóch latach można już przycinać roślinę, a pierwsze zbiory odbywają się zwykle po trzech latach. Herbata nie jest wymagająca w uprawie, toleruje różne warunki, ale wymaga stałej wilgotności przez cały rok i źle znosi zalanie. Preferuje gleby gliniasto-piaszczyste (unikać wapiennych) – w warunkach polskich najlepszym podłożem jest torf. Lubi lekki półcień, dlatego w krajach takich jak Chiny czy Japonia często sadzi się ją pod drzewami zapewniającymi filtrację światła. Jesienią i zimą przytrzymuje się ją w domu, na wiosnę zaczyna wegetację w temperaturze ok. 10–12°C, a latem można wystawić na balkon. Gdy roślina rozwinie się w kształtny krzew, następuje czas zbiorów – zrywa się 3 najmłodsze liście oraz tzw. „tipsy”. Im więcej tipsów, tym lepsza jakość naparu. Zebrane liście używa się świeże na herbatę zieloną lub poddaje suszeniu i fermentacji. Dobre odmiany mogą owocować do 30 lat, gorsze zbiory mają nawet do 30 razy w roku. Roślina kwitnie jesienią i zimą, a największy przyrost notuje na wiosnę i pod koniec lata. W warunkach polskich zakwita po ok. 10 latach.

Opis szczegółowy

Herbata to jedna z najbardziej znanych roślin, z której przyrządza się najpopularniejszy napój na świecie.

Informacje botaniczne

Herbata chińska, czyli Camellia sinensis, to wiecznie zielony krzew lub drzewo osiągające wysokość od 5 do nawet 30 metrów (tak wysokie okazy to jednak rzadkość); na plantacjach rośliny celowo przycina się do ok. 1 metra, co ułatwia zbiór liści. System korzeniowy jest bardzo silny, a łodyga smukła. Liście mają długość od 4 do 15 cm i szerokość od 1 do 10 cm, są zielone lub szarozielone, z wyraźnym unerwieniem i delikatnymi białymi włoskami na spodzie, a także twardą konsystencją. Kwiaty mierzą zwykle 2–4 cm średnicy, są białe lub żółtawobiałe, dzwonkowate, złożone z 7–8 działek kielicha (przypominają kwiaty wiśni), są zapylane przez owady – w warunkach domowych możliwe jest zapylanie pędzelkiem. Camellia sinensis kwitnie jesienią oraz przez całą zimę. Owoc stanowi zdrewniała torebka z trzema komorami, z których każda mieści jedno do trzech nasion przypominających orzechy.

Pochodzenie i występowanie

Herbata chińska pochodzi pierwotnie z Azji Wschodniej, Południowej oraz Południowo-Wschodniej. Dziś jednak uprawiana jest niemal na całym świecie w odpowiednich warunkach – w strefie tropikalnej i subtropikalnej na różnych wysokościach, a także w chłodniejszym klimacie, gdyż herbata może znosić temperatury poniżej zera. Pierwsze źródła pisane o jej uprawie pochodzą z około III w. n.e., choć legendy sięgają nawet 3 tysiące lat p.n.e. Pierwszą kompleksową księgę o herbacie napisał chiński mistrz Lu Ju w okresie dynastii Tang (VII–X w.). Popularność herbaty, dzięki jej walorom smakowym i działaniu, dynamicznie wzrosła nie tylko w Chinach – herbata stała się cenionym produktem handlowym oraz ulubionym napojem na całym świecie. Plantacje rozszerzały się na wiele rejonów. Obecnie herbata uprawiana jest na szeroką skalę w Chinach, Japonii, Indiach, Wietnamie, na Cejlonie, Kaukazie, Jawie, Sumatrze, w Indonezji, południowej Afryce, a także w Europie – w Gruzji i na Azorach.

Zastosowanie / dawkowanie

Substancje zawarte w fermentowanych liściach herbaty chińskiej wykazują działanie przeciwnowotworowe – potwierdzone w hodowlach tkankowych, a także wpływ na obniżanie poziomu cholesterolu we krwi. Polifenole obecne w liściach mogą wspomagać regulację wysokiego ciśnienia tętniczego przez działanie na układ angiotensynowy, obniżać poziom cukru, zaś taniny ułatwiać trawienie, łagodzić biegunkę i wiązać toksyny.

Theaflawiny i ich pochodne wykorzystywane są jako regulatory właściwości reologicznych krwi oraz leki wspierające w łagodzeniu dolegliwości astmatycznych u dzieci i dorosłych. Inne składniki to fluor (działa przeciwdziałająco próchnicy), mangan (wpływa na optymalizację metabolizmu energetycznego i aktywację enzymów). Kompleks flawonoidów wspiera wzmacnianie żył i naczyń oraz zapobiega dolegliwościom takim jak żylaki, zapalenia żył, obrzęki nóg i hemoroidy.

Ekstrakt lub napar wodny z liści herbaty zawiera szereg substancji o wysokim znaczeniu biologicznym, m.in. katechiny, które mogą przyczyniać się do redukcji lipidowych wolnych rodników w osoczu (nawet 50-krotnie skuteczniej niż ekstrakt z miłorzębu japońskiego). Polifenole, flawonoidy i antocyjany dają efekt antyoksydacyjny dwukrotnie większy niż witamina C, wyraźnie zwiększają aktywność naturalnych antyoksydantów ustrojowych (superoksydaza dysmutazowa, glutation dysmutazowy) oraz obniżają poziom lipidowych rodników. Zielona herbata uznawana jest przez Europejską Agencję Leków za antyoksydant.

Kofeina zawarta w liściach herbaty przyspiesza spalanie tłuszczów i wsparcie w utrzymaniu prawidłowej masy ciała. Działa pobudzająco na serce i metabolizm, wspierając zwiększenie wydolności fizycznej i poprawę koncentracji. Należy jednak zachować umiar – nadmiar kofeiny prowadzi do wzrostu tolerancji i słabszego działania tej substancji. Substancje herbaty stymulują układ nerwowy i metabolizm, zmniejszają zmęczenie fizyczne, poprawiają skupienie, koordynację i wydolność sportową (odpowiednia dawka zależy od masy ciała oraz tolerancji).

Badania in vitro wykazały antybakteryjne działanie ekstraktów z liści przeciwko Streptococcus mutans – bakterii odpowiedzialnej za powstawanie próchnicy. Działanie to wiąże się z obecnością antyoksydacyjnych flawonoidów, które hamują głównie bakterie patogenne, nie wpływając na korzystną florę bakteryjną jamy ustnej. Regularne picie niesłodzonej herbaty sprzyja utrzymaniu równowagi mikroflory i zdrowych zębów.

Właściwości antyoksydacyjne herbaty umożliwiają ograniczenie utleniania lipidów osocza, co może chronić przed miażdżycą i chorobami sercowo-naczyniowymi. Obniżenie ryzyka zawału serca notuje się u osób spożywających herbatę regularnie.

Epigallokatechina galusan (EGCG) wpływa na regulację poziomu cukru po posiłku, opóźniając rozkład polisacharydów przez zahamowanie działania enzymu alfa-amylazy. Działanie to potwierdzono w badaniach na zwierzętach.

Składniki herbaty stosowane są także profilaktycznie przeciwko trądzikowi – ograniczają wydzielanie sebum, wykazują działanie lekko przeciwzapalne oraz eliminują bakterie odpowiedzialne za powstawanie zmian skórnych. Herbatę szczególnie poleca się młodzieży – badania potwierdziły także wpływ EGCG na wzmocnienie odpowiedzi immunologicznej oraz spadek poziomu testosteronu w skórze (co ma znaczenie w rozwoju trądziku).

Substancje czynne herbaty wspierają szybsze wytwarzanie i spowalniają ubytek tkanki kostnej – badania na hodowlach komórkowych wykazały, że herbata zwiększa aktywność osteoblastów oraz mineralizację kości, a także hamuje działanie osteoklastów. Sugeruje się, że herbata może szczególnie być korzystna dla kobiet w okresie menopauzy, zapobiegając spadkom gęstości i wytrzymałości kości.

Różne rodzaje herbaty powstają w wyniku zróżnicowanego przetwarzania liści – czarna herbata jest utleniana (fermentowana), czerwone herbaty i oolongi poddawane są łagodniejszej fermentacji. Istnieją także herbaty zielone, białe oraz żółte. Rodzaj herbaty zależy od uprawy, odmiany, kraju pochodzenia i terminu zbioru. Czarne indyjskie Darjeelingi są znane ze znakomitego smaku już po zbiorze, natomiast chińskie puerhy wymagają dojrzewania przez minimum kilka lat.

W tradycyjnej medycynie ludowej regionów uprawy herbata stosowana jest na wiele schorzeń. Zieloną poleca się w profilaktyce nowotworów, chorób krążenia, poprawie stanu zębów i kości, wzmocnieniu naczyń, orzeźwieniu organizmu, redukcji zmęczenia, obniżeniu cholesterolu i objawów grypy oraz krótkotrwałej poprawie koncentracji.

W Tradycyjnej Medycynie Chińskiej herbata działa jako środek bronchodilatacyjny w leczeniu astmy, dusznicy bolesnej oraz chorób obwodowych naczyń związanych z uszkodzeniem śródbłonka naczyń. W Chinach niektóre odmiany herbaty łączone są z innymi surowcami w terapii cukrzycy typu 2.

Substancje czynne

Liście herbaty chińskiej składają się w 70–85% z wody, a w suchej masie znajduje się ok. 1/3 tanin, 1–5% alkaloidów (przede wszystkim kofeina), olejki eteryczne, witamina C i ok. 25% białka. Zidentyfikowano już około tysiąca różnych związków chemicznych obecnych w liściach, spośród których nie wszystkie zostały jeszcze dokładnie poznane. Najważniejsze grupy to polifenole (w tym flawonoidy, katechiny: katechina, epikatechina, epikatechina galusan, gallokatechina, epigallokatechina, epigallokatechina galusan, theaflawiny, tearubiginy), aminokwasy (w tym theanina), enzymy (polifenoloksydaza, polifenolperoksydaza), sacharydy, metyloksantyny (kofeina, teobromina, teofilina), pigmenty (chlorofil, karotenoidy – gł. ksantofile), aromaty, minerały (fluor, mangan, selen, jod, glin, sód, nikiel, arsen), substancje aromatyczne (linalol, linaloloksyd, nerolidol, metylosalicylan, fenyloetanol, benzaldehyd, heksenal, heksenol, n-heksanal).

Tradycyjne dawkowanie

Przygotowanie i dawkowanie naparu zależy od typu herbaty. Generalnie zaleca się, aby parzyć herbatę przez 2 minuty dla uzyskania największej ilości kofeiny, zaś wydłużenie parzenia do 2–4 minut pozwala uwolnić więcej tanin. Rodzaje herbaty wymagają także odpowiedniego wyposażenia (czajniczek, filiżanka, sitko, dobrej jakości woda, najlepiej źródlana o temperaturze 60–90°C zależnie od rodzaju herbaty – dla zielonych niższa temperatura). Na jedną porcję (dla jednej osoby) wystarczy ok. 1 łyżeczka suszu (2–5 g). Napar najlepiej spożywać w niewielkich porcjach przez cały dzień, zwracając uwagę na jakość i sposób przygotowania.