Jakon – Smallanthus sonchifolius

Opis szczegółowy

Cudowna roślina z Ameryki Południowej, uprawiana również w Polsce.

Informacje botaniczne

Jakon to w warunkach europejskich roślina jednoroczna, natomiast w ojczyźnie gatunku – bylina, która dorasta nawet do 2,5 m wysokości. Jej łodyga jest gęsto rozgałęziona, czterokanciasta, omszona, pusta w środku, ciemnozielona do fioletowej. Liście ustawione są naprzeciwlegle, mają strzałkowaty kształt. Na głównej łodydze pojawiają się żółtopomarańczowe, obupłciowe kwiaty o średnicy ok. 3 cm. Owocem jest mała, czarna niełupka (w warunkach europejskich nie rozwija się). Najbardziej charakterystyczną częścią rośliny jest kulista korzeniowa bulwa, rosnąca w nieregularnych kępach do 20 sztuk, osiągająca wagę nawet 0,5 kg. Bulwy występują w dwóch formach: krótkie służą do rozmnażania, grube korzeniowe – do celów leczniczych. Świeże bulwy mają kolor szarobrązowy do czerwonawego, przy kontakcie z powietrzem ciemnieją.

Pochodzenie i występowanie

Pierwotnie jakon występuje w wilgotnych, górskich lasach Andów w Peru i Boliwii, na wysokościach od 1000 do 3770 m n.p.m. Dzięki nowo odkrytym właściwościom i dobrej aklimatyzacji jakon z Ameryki Południowej rozprzestrzenił się niemal na całym świecie. Można go uprawiać w ogrodach w miejscach o łagodnych przymrozkach i umiarkowanym klimacie – z powodzeniem uprawiany jest w Nepalu, południowej Australii, Nowej Zelandii, a także w Europie, gdzie zyskał popularność zwłaszcza w Niemczech i we Włoszech. W Japonii pojawił się w latach 80., szybko rozprzestrzenił się do Korei Południowej i Chin. Do Polski jakon trafił w 1993 roku z Nowej Zelandii.

Zastosowanie / dawkowanie

Bulwy jakonu

Jakon znany jest szczególnie dzięki swoim bulwom, przypominającym ziemniaka. Można je spożywać na surowo, gotowane lub pieczone. Ich słodki, lekko żywiczny smak zawdzięczają zawartości fruktooligosacharydów. W czasach kolonialnych jakon pełnił funkcję rytualną w kulturze Inków – był podawany podczas pogrzebów oraz jako dar dla zmarłych władców. Jeszcze do początku XXI wieku jakon był niemal zupełnie nieznany poza rodzimymi terenami. Dopiero publikacje japońskie dotyczące jego właściwości antyhiperglikemicznych spowodowały wzrost zainteresowania na świecie.

W regionie Limy oraz innych miast Peru uprawa jakonu dynamicznie wzrosła. Firmy farmaceutyczne zaczęły produkować syropy i herbatki jakonowe, polecane jako niskokaloryczne słodziki dla diabetyków czy osób na diecie. Obecnie coraz częściej wskazuje się, że jakon może działać jako hipolipidemik, środek wspomagający leczenie otyłości, poprawiający homeostazę lipidową, uczucie sytości i perystaltykę jelit, może również obniżać ciśnienie krwi oraz wykazywać efekt rozrzedzania krwi. Enzymy zawarte w bulwie poprawiają wchłanianie wapnia i witamin oraz łagodzą ból w chorobie wrzodowej jelit; oligosacharydy pomagają przy zaparciach i odbudowują mikroflorę jelit.

Bulwy jakonu zawierają inulinę, która pomaga zachować zdrowie jelita grubego i dostarcza insuliny, co czyni ją doskonałą propozycją dla cukrzyków. Fruktooligosacharydy, choć mają słodki smak, nie są trawione przez organizm, nie podnoszą poziomu glukozy we krwi, mają niską wartość odżywczą i dochodzą niezmienione do jelita grubego, gdzie wykazują efekt prebiotyczny – stanowią pożywkę dla zdrowych bakterii jelitowych, wspierając dobre trawienie. Oligosacharydy stymulują namnażanie pożytecznych bifidobakterii (efekt bifidogenny), poprawiając komfort układu pokarmowego oraz hamując rozwój patogennych bakterii (Clostridium, Escherichia coli).

Fruktooligosacharydy wykazują potencjał antyoksydacyjny. Inulina, jak i pokrewne substancje, mogą obniżać indeks glikemiczny, masę ciała oraz zmniejszać ryzyko raka jelita grubego. W publikacjach naukowych potwierdzono wzmacniający wpływ jakonu na funkcjonowanie układu odpornościowego poprzez wspieranie korzystnej mikroflory oraz bezpośredni wpływ na limfoidalną tkankę jelit.

Regularne spożywanie jakonu wiąże się ze zmniejszeniem stanów zapalnych, hamowaniem proliferacji komórek nowotworowych oraz wzrostem lokalnej odpowiedzi immunologicznej. Oligosacharydy wpływają na produkcję przeciwciał IgA, cytokin, ekspresję receptorów toll-like, aktywują komórki natural killers o wysokiej aktywności makrofagowej.

Dieta oparta na jakonie zalecana jest zwłaszcza diabetykom typu 2 – substancje aktywne pomagają obniżyć poziom cukru we krwi poprzez wpływ na wydzielanie insuliny i poprawę jej czułości oraz łagodzą uczucie łaknienia na słodycze. Spożywanie bulw może poprawiać wyniki insulinowe, sprzyja utrzymaniu właściwych parametrów metabolicznych i obniżać poziom cholesterolu i triglicerydów we krwi, wspierając prewencję insulinooporności i otyłości.

Zawarty potas stymuluje układ nerwowy, przewodnictwo mięśniowe i wspiera prawidłowe krążenie krwi. Wapń Wspiera krzepliwość krwi, czynność mięśni i układ kostny. Żelazo zmniejsza zmęczenie i bierze udział w tworzeniu czerwonych krwinek oraz transportowaniu tlenu. Po miesiącu spożywania bulw obserwuje się pozytywne zmiany w pracy trzustki oraz lepsze przyswajanie składników odżywczych. Białka i enzymy zawarte w bulwach wspomagają odchudzanie i sprawdzają się przy wysokim ryzyku otyłości.

Liście jakonu

Liście jakonu wykazują działanie moczopędne oraz wspomagające gojenie (po zastosowaniu na skórę). Co ciekawe, potwierdzono na zwierzętach właściwości hipoglikemiczne liści. Badania wykazały, że stosowanie odwaru z liści obniżało poziom cukru we krwi, masę ciała i stabilizowało poziom insuliny. Z liści przygotowuje się napary, mieszanki warzywne lub ziele wykorzystywane jest jako dodatek do herbaty (zwłaszcza w Japonii). W krajach Azji i obu Ameryk produkuje się z liści jakonu specjalną żywność dietetyczną przeznaczoną dla osób na diecie redukcyjnej lub cukrzycowej oraz w kuracjach wspomagających wątrobę (działanie hepatoprotekcyjne).

Medycyna ludowa

W tradycyjnych rejonach jakon (niezależnie od części rośliny) stosowany jest przy cukrzycy, oczyszczaniu organizmu, ochronie wątroby, nadciśnieniu, zaparciach, stanach zapalnych pęcherza moczowego, nerek, stawów czy bezsenności. Bulwy i liście regularnie spożywa się przy miażdżycy, problemach trawiennych (zaparcia), wysokim cholesterolu i cukrzycy. W tradycji andyjskiej jakon stosowany jest także, aby opóźnić proces starzenia i zachować młody wygląd.

Napary i suszone liście jakonu stosowane są do przemywania ran, oparzeń, blizn czy odparzeń, a także przy infekcjach grzybiczych i mykozach skóry i paznokci oraz do płukania jamy ustnej. Wewnętrznie napar z liści przyjmuje się na stabilizację poziomu cukru, nadciśnienie, jako antyoksydant i wspomaganie pracy wątroby.

Przeciwwskazania

Nadmierna ilość może powodować dyskomfort jelitowy (bóle brzucha, wzdęcia, biegunkę), ale nie jest groźna dla zdrowia. Aby uniknąć hydrolizy oligofruktoz do fruktozy (podwyższającej poziom glukozy), bulwy należy przechowywać w chłodzie i ciemności.

Substancje czynne

Bulwy zawierają ok. 80% słodkich fruktooligosacharydów, niewielką ilość białka i włókna pokarmowego. W 100 g bulwy znajduje się ok. 81 g wody, 14 g węglowodanów, 1 g białka, 0,9 g błonnika, 200 mg potasu, 23 mg wapnia, niewielka ilość magnezu, 0,2 mg żelaza, fosfor, beta-karoten, witaminy A, B1, B2, C, ok. 20 aminokwasów i enzymy. Oligosacharydy, głównie inulina, nie są przyswajane przez organizm, lecz stanowią pożywkę dla flory jelitowej. Wartość energetyczna 100 g bulwy to ok. 1574 kJ (373 kcal). Liście jakonu zawierają znacznie więcej białka, błonnika, wapnia, fosforu, żelaza, manganu i cynku oraz liczne związki czynne: katechol, terpeny, kwas kaurenowy, diterpeny, gibereliny, melampolidy, sonchifolin, polymatin, enhydrynę i flawonoidy.

Tradycyjne dawkowanie

Proszek z bulwy spożywana jest 1–3 razy dziennie na czczo w ilości 2–5 g zmieszanych z wodą. Zaleca się wymieszać z wodą w proporcji 1:1 do uzyskania pasty, którą następnie rozcieńcza się wodą – bez grudek. 2–10 g bulwy zalać 700–1000 ml zimnej wody, zagotować przez ok. 5 minut, odstawić do naciągnięcia i pić 1–3 razy dziennie, ok. 30 minut przed posiłkiem. Suszone liście stosuje się w ilości 1–2 łyżki stołowe na 750 ml wody, zagotować przez 5 minut, pozostawić do naciągnięcia, przecedzić i pić 2–3 razy dziennie po 1 filiżance.