Jarząb pospolity – Sorbus aucuparia

Opis szczegółowy

Jarzębina oczyszcza, odświeża i rozluźnia.

Informacje botaniczne

Jarząb pospolity występuje morfologicznie jako wieloletni krzew lub drzewo dorastające do 15 metrów wysokości (rekordowe okazy do 20 metrów!). Korona drzewa jest luźna, owalna lub nieregularna i szeroka, zwykle składająca się z kilku pni. Pień jest smukły, o maksymalnej średnicy do 40 cm, pokryty żółtoszarą korą, z gałęziami skierowanymi pionowo ku górze. System korzeniowy jarzębu silnie rozrasta się zarówno w głąb, jak i na boki, umożliwiając wytwarzanie odrostów i regenerację po przycięciu.

Liście są lancetowate, ok. 20 cm długie i 8–15 cm szerokie, unerwione, naprzeciwlegle ułożone, złożone z 4–9 par listków. Listki mają 2–7 cm długości, 1–3 cm szerokości, są lekko owłosione, o gładkich brzegach i krótkich ogonkach. Jarząb jest rośliną jednopienną, posiadającą na jednym osobniku kwiaty obu płci, osiąga dojrzałość po ok. 10 latach i kwitnie niemal każdego roku. Kwiaty pojawiają się od maja do czerwca w baldachogronach, są zielonkawo-żółto-białe o średnicy 8–10 mm, z trójkątnymi płatkami. Owoce pojawiają się od sierpnia do października; mają około 1 cm długości, są owalnymi, zielonymi jagodami, które po dojrzeniu przybierają jaskrawoczerwoną barwę.

Pochodzenie i występowanie

Jarząb pochodzi najprawdopodobniej z większości Europy, południowo-zachodniej Azji i północnej Afryki. Obecnie występuje od Madery i Azorów przez Islandię i Wyspy Owcze aż po wschodnią Syberię i północne Chiny. Najdalej na północ spotykany był w Norwegii, na 71. równoleżniku.

Rośliny pokrewne są rozpowszechnione niemal w całej północnej Azji oraz w niektórych częściach Ameryki Północnej (uwaga na możliwe pomyłki!). Jarząb występuje w lasach każdego typu, na obrzeżach drzewostanów, nieużytkach, wzgórzach i wysokogórskich terenach. W Alpach można go spotkać nawet na wysokości 2000 m n.p.m.

Zastosowanie / dawkowanie

Drzewo rośnie dość szybko, ale nie należy do długowiecznych (do 80 lat). Drewno jarzębu jest elastyczne, twarde, choć niezbyt odporne i trwałe, ale znajduje zastosowanie jako surowiec ozdobny. Tradycyjnie drewno wykorzystywano w meblarstwie oraz do zabezpieczania skarp w terenach górskich. Dawniej jarząb używany był także jako przynęta do łapania ptaków.

W Polsce uprawę jarzębu pospolitego rozpoczęto celowo w 1779 roku z polecenia Marii Teresy. Jadalne odmiany, jak var. dulcis Kraetzl czy var. edulis Dieck, a także moravica Dippel, wyselekcjonowano po raz pierwszy w 1810 roku w rejonie Ostrużnej w Górach Opawskich, a w XX wieku uprawa rozprzestrzeniła się w Austro-Węgrzech i Niemczech (wraz z cykorią jako zamiennik kawy).

Kora i odwar z owoców stosowane są jako środek ściągający przy leczeniu biegunek oraz łagodnych infekcjach intymnych. Niektóre składniki owoców jarzębu pospolitego pomagają w leczeniu przewlekłych biegunek oraz przyspieszają gojenie uszkodzonych naczyń przy zewnętrznych hemoroidach. Substancje ściągające mogą także łagodzić stany zapalne jamy ustnej, zwłaszcza przy regularnych płukankach.

Fitozwiązki o pochodzeniu fenolowym z jarzębu badano na aktywność antyoksydacyjną. W owocach zidentyfikowano antocyjany, flawonole, taniny i kwasy fenolowe, a zwłaszcza pochodne kwasu kawowo-chinowego (ich zawartość dochodzi do 60–80% wszystkich fenolowych składników). Ekstrakty z owoców jarzębu wykazują znaczącą zdolność neutralizowania wolnych rodników.

Ekstrakty z naturalnych i uprawianych populacji jarzębu badano także pod kątem potencjału bakteriostatycznego (wobec Staphylococcus aureus), wykazując zależny od stężenia efekt oraz sugerując także potencjał antybakteryjny przeciw bakteriom Gram-ujemnym. Wybrane składniki jarzębu mogą mieć zastosowanie w opracowaniu nowych antybiotyków.

Niewielkie badanie in vivo potwierdziło także umiarkowany efekt antynowotworowy ekstraktu z owoców jarzębu u myszy z nowotworem płuc i czerniakiem skóry, w porównaniu z cyklofosfamidem, co wskazuje na możliwość wspierania terapii niektórych nowotworów.

Zarówno wyniki badań, jak i tradycyjne zastosowania pozwalają na opisanie jarzębu jako środka odświeżającego organizm i wspierającego odporność w okresach stresu i zwiększonego wysiłku. Owoce są cennym źródłem witaminy C oraz innych przeciwutleniaczy, takich jak antocyjany, taniny czy flawonoidy, które przyczyniają się do regeneracji i odnowy organizmu w trudnych warunkach.

Medycyna ludowa

W tradycyjnej fitoterapii owoce jarzębu stosowane są jako moczopędne, lekko przeczyszczające, przeciwreumatyczne oraz wspomagające wydzielanie żółci i rozbijanie kamieni w drogach moczowych, a także łagodzące zapalne schorzenia górnych dróg oddechowych. Jarzębina używana była do kąpieli przy łagodnych egzemach, a odwar pity w celu wsparcia równowagi hormonalnej lub przy kobiecych dolegliwościach, takich jak niedobór hormonów.

W medycynie ludowej owoce jarzębu wykazują delikatne działanie przeczyszczające oraz ściągające (smak jest cierpki, lekko gorzki), a także umiarkowane właściwości diuretyczne. W historii owoce podawane były jako środek żółciopędny i zapobiegający szkorbutowi. Inne tradycyjne zastosowania w Europie Wschodniej to "oczyszczanie" krwi, przyspieszenie metabolizmu i wspieranie przetwarzania kwasu moczowego (pomocne m.in. przy dnie moczanowej oraz bólach stawów).

W austriackiej medycynie ludowej owoce jarzębu używane są do produkcji herbat, syropów i likierów stosowanych na choroby dróg oddechowych, gorączkę, infekcje, przeziębienia, grypę, reumatyzm i ataki dny. Niemieckie źródła wskazują na odwar z jarzębu jako wsparcie przy przewlekłych chorobach nerek oraz polecają syrop na chrypkę.

W fitoterapii ludowej podaje się zarówno kwiaty, jak i owoce jarzębu na poprawę trawienia poprzez pobudzanie wydzielania żółci, a także jako napar łagodzący bolesne miesiączki, zaparcia i wspierający funkcję nerek. W różnych zielnikach zaleca się jarząb jako naturalny suplement w przypadku niedoboru witaminy C.

Ograniczenia i środki ostrożności

Niektóre składniki owoców jarzębu mogą sporadycznie powodować łagodne bóle głowy (w zależności od dawki), jednak gotowanie lub suszenie usuwa to działanie. Wysokie dawki świeżych owoców mogą wywołać niepożądane reakcje – warto je spożywać po obróbce termicznej.

Substancje czynne

Owoce jarzębu pospolitego zawierają znaczne ilości karotenoidów (sorbusin), kwasy cytrynowy, winny, jabłkowy, parasorbinowy, sorbowy i askorbinowy. Zawierają również prowitaminę A, cukry (sorbitol, sorboza), taniny, pektyny, antocyjany, olejki eteryczne, substancje gorzkie, flawonoidy, związki glikozydowe, a także kwas chlorogenowy, kwas kawowo-chinowy, kwas p-kumarynowy, rutynę i kwercetyno-3-O-rutynozyd.

Tradycyjne dawkowanie

Owoce podaje się 2–3 razy dziennie w ilości 1 szklanki w formie maceratu (moczenie przez 6 godzin), odwaru (gotować 2 minuty i parzyć 10 minut) lub 3–4 łyżeczki syropu (owoce wyciska się, filtruje, miesza z cukrem w proporcji 1:1 i gotuje ok. 15 minut).

Jarzębinę można również wykorzystać do produkcji win i soków. Zaleca się zawsze poddawać owoce gotowaniu lub suszeniu przed spożyciem. Silniejszy odwar może być stosowany do kąpieli, przemywań i okładów.