Kawowiec arabski – Coffea arabica

Opis szczegółowy

Kawowiec arabski jest jedną z najstarszych roślin, które ludzkość wykorzystuje społecznie i gospodarczo.

Informacje botaniczne

Pierwotnie dziko rosnące drzewo, dzisiaj uprawiane jako krzew lub niskie drzewo. Roślina silnie rozgałęziona (gałęzie łukowato wygięte) z gęsto osadzonymi, skórzastymi, ciemnozielonymi, wydłużonymi liśćmi o długości do 15 cm (w zależności od położenia na gałęzi). Kwitnie białymi kwiatami od kwietnia do maja, a owocem są jagody wielkości i kształtu czereśni, zawierające 2–3 spłaszczone nasiona (ziarna kawy). Dojrzała okrywa owocu jest intensywnie czerwona, choć bywa także żółtawa. Jagody dojrzewają 9–14 miesięcy. Ciekawostką jest, że na jednej roślinie mogą jednocześnie występować zarówno kwiaty, jak i dojrzewające owoce. Pierwsze zbiory kawowiec daje po dwóch do trzech latach od posadzenia.

Pochodzenie i występowanie

Kawowiec arabski pochodzi z kontynentu afrykańskiego, z terenów dzisiejszej Etiopii. Stamtąd, dzięki Arabom, roślina rozprzestrzeniła się w świecie muzułmańskim, następnie dotarła do Europy, a także do rejonu Oceanu Indyjskiego.

Zastosowanie / dawkowanie

Kawa to jeden z najpopularniejszych napojów świata. Szacuje się, że po rynku ropy naftowej, rynek kawy jest największy i najbardziej pożądany. Najbardziej znanym działaniem kawy jest efekt moczopędny, dlatego kawę tradycyjnie podaje się z szklanką wody, by zapobiec odwodnieniu organizmu. Działanie to wykorzystywane jest również terapeutycznie, ponieważ poprzez diuretyczny efekt obniża ciśnienie tętnicze. Kofeina wykazuje także krótkoterminowe zwiększenie koncentracji (nadmierne, długotrwałe spożycie nie jest zalecane). Warto wspomnieć o wzroście wydolności fizycznej i psychicznej, co czyni kawę wyborem osób podczas wzmożonej nauki czy pracy. Niekiedy sięga się po kawę również w celu wzmocnienia sprawności fizycznej.

Wpływ kofeiny na zdrowie budzi kontrowersje. Niektórzy eksperci sądzą, że regularne spożycie kawy nie jest zdrowe, choć wszyscy zgodnie uznają, iż nadmierne spożycie może negatywnie wpłynąć na zdrowie i samopoczucie. 22-letnie badanie wykazało jednak, że regularne picie kawy może nieść korzyści zdrowotne, choć potrzebne są dalsze analizy. Długoletnie obserwacje nie potwierdziły tezy, że osoby niepijące kawy żyją dłużej i zdrowiej, choć brano pod uwagę współistniejące schorzenia.

W wielu kulturach świata kawa znajduje zastosowanie terapeutyczne jako element wieloletnich tradycji. Tradycyjnie bywa stosowana wspomagająco w chorobie Alzheimera, chorobie Parkinsona, chorobach serca czy cukrzycy typu 2. Wyniki badań wykazują pewien pozytywny wpływ kawy na fizjologiczne mediatory tych schorzeń, jednak podkreślają konieczność holistycznego podejścia uwzględniającego dotychczasowe leczenie, wiek, płeć i ogólny stan zdrowia.

Ziarna kawy zawierają antyoksydanty, chroniące komórki przed stresem oksydacyjnym i szkodliwymi wolnymi rodnikami. Ich ilość zależy od typu kawy oraz sposobu przygotowania naparu. Badania wykazały większą zawartość antyoksydantów w kawie palonej niż w zielonej.

Dziś umiarkowane spożycie kawy nie uchodzi za zagrożenie dla zdrowia. Udowodniono, że picie kawy w ilości umiarkowanej nie prowadzi, w przeciwieństwie do nadmiernych dawek kofeiny, do powikłań układu sercowo-naczyniowego.

Zielona kawa

Badania pokazują, że zielona kawa zawdzięcza swoje korzyści przede wszystkim obecności fenoli, głównie kwasu chlorogenowego, którego aż do 70% tracone jest w procesie palenia.

Kwas chlorogenowy wpływa na aktywność enzymu glukozo-6-fosfatazy, który bierze udział w końcowych etapach glukoneogenezy i pomaga utrzymać stały poziom glukozy we krwi. Badania wskazują, że zielona kawa o wysokiej zawartości kwasu chlorogenowego zmniejsza wchłanianie glukozy z pożywienia, co istotnie wpływa na poziom cukru oraz insuliny. Zmniejszając przyswajanie cukru, ogranicza przechodzenie nadmiaru cukrów w tłuszcze i ich odkładanie. Kwas chlorogenowy może również obniżać indeks glikemiczny potraw, co czyni zieloną kawę istotną w profilaktyce cukrzycy typu 2.

Dodatkowo fenole występujące w zielonych ziarnach kawy wspierają metabolizm energetyczny i hamują proces lipogenezy, czyli odkładanie tłuszczu w organizmie. Analizy ekstraktu z zielonej kawy wykazały, że stosowanie preparatu prowadzi do zmniejszenia zawartości tkanki tłuszczowej i masy ciała.

W przewodzie pokarmowym kwas chlorogenowy ulega hydrolizie do kwasu kawowego i chinowego – oba charakteryzują się silnym działaniem antyoksydacyjnym.

Cascara

Cascara – suszone skórki kawowca, z których przygotowuje się orzeźwiający napój.

Nazwa „cascara” pochodzi najprawdopodobniej z czasów kolonialnych i wywodzi się od hiszpańskiego słowa oznaczającego łupinę. Warto wiedzieć, że napój z łupin i ziaren kawy nie jest jedyną możliwością – w niektórych rejonach tradycyjnie przygotowuje się także herbatkę z suszonych gałązek kawowca.

Przez wiele stuleci kawa była konsumowana jako napar w formie herbaty (czyli cascary), zanim rozpowszechniło się jej palenie i parzenie tak, jak robimy to dziś. Tradycja picia cascary do dziś kultywowana jest m.in. w Etiopii, Somalii, Jemenie, Ugandzie, a także w wielu krajach Ameryki Łacińskiej.

Skórki kawowca są lekko słodkawe, a napój przypomina czasem rooibos lub napar z owocu dzikiej róży – sporo jednak zależy od sposobu zbioru ziaren.

Cascara jest bogata w witaminy i antyoksydanty, a zawartość kofeiny jest wyraźnie niższa niż w naparze kawowym (około 10,7 mg w 100 ml napoju w porównaniu do 175 mg w 100 ml espresso), co czyni ją ciekawą alternatywą.

Cascara zawiera polifenole, które wspierają i wzmacniają system odpornościowy, a niektóre związki mogą pozytywnie działać na układ nerwowy, wspierając regenerację organizmu, działając przeciwzapalnie oraz zwiększając poziom BDNF, co może poprawiać jakość snu, spowalniać starzenie się neuronów i łagodzić skutki stresu.

Polifenolowe związki zawarte w cascarze charakteryzują się właściwościami antyoksydacyjnymi, przeciwzapalnymi i potencjałem przeciwnowotworowym, które mogą mieć znaczenie w profilaktyce wielu chorób przewlekłych.

Sposób przygotowania cascary jest bardzo prosty: na około pół litra wrzącej wody wsypuje się ok. 20 g cascary i parzy przez 5–10 minut. Następnie napar przecedza się przez sitko i pije. Dłuższy czas parzenia wzmacnia smak. Do napoju można dodać cynamon, imbir, gałkę muszkatołową, miód czy cytrynę. Cascara na zimno powstaje z 20 g suszu zalanego pół litrem zimnej wody; mieszankę odstawia się do lodówki na 24 godziny.

Substancje czynne

Kawa ma lekko kwaśny odczyn (pH ok. 5,0) i zawiera naturalne purynowe alkaloidy, z których najważniejszy jest kofeina – antagonista receptorów adenozynowych, wyjaśniający stymulujące działanie kawy. W kawowcu występują także karboliny i harman, naturalni inhibitory monoaminooksydazy (prawdopodobnie także psychoaktywne), a także diterpeny i liczne antyoksydanty. W wątrobie kofeina metabolizowana jest do teofiliny oraz teobrominy, każdej o nieco innym oddziaływaniu biologicznym.

Tradycyjne dawkowanie

Zawartość kofeiny zależy od odmiany kawy (patrz: uprawa). Optymalna dawka dla osoby dorosłej wynosi 200–300 mg dziennie, co odpowiada 2–3 filiżankom kawy dziennie. Ilość ta jest orientacyjna, podana dla przykładu. Po przekroczeniu zalecanej porcji mogą pojawiać się objawy wynikające z działania kofeiny – bezsenność, drżenie rąk, wrzody żołądka, wymioty. Kofeina uważana jest za substancję uzależniającą, jeśli jest regularnie spożywana w nadmiarze.