Marzanka wonna – Asperula odorata

Opis szczegółowy

Stare zielniki głoszą: „zatyka wątrobę otwiera, serce orzeźwia” – marzanka od wieków tradycyjnie wspiera trawienie, uspokaja i ułatwia zasypianie.

Informacje botaniczne

Marzanka wonna to bylina wieloletnia dorastająca do wysokości 10–50 cm. Charakteryzuje się czworograniastą łodygą, z której w okółkach wyrastają proste, nagie, eliptyczne lub lancetowate liście o długości 2–5 cm, z chropowatymi brzegami, pojawiające się z cienkiego, pełzającego i rozgałęzionego kłącza. Na szczycie łodygi wyrasta wiecha drobnych, białych, rurkowato-dzwonkowatych kwiatów z czteroząbkową koroną o średnicy 4–7 mm. Kwitnienie przypada na maj i czerwiec. Owocem jest owalna, 2–4 mm rozłupnia z haczykami, które łatwo zaczepiają się o przechodzących ludzi lub zwierzęta.

Pochodzenie i występowanie

Marzanka wywodzi się z większości terenów Europy – występuje od Hiszpanii i Wielkiej Brytanii, przez południową Skandynawię, aż po Rosję, zachodnią Syberię, Turcję, Iran, Kaukaz, Chiny i Japonię. Wprowadzona została również do Ameryki Północnej (USA, Kanada), gdzie doskonale się przyjęła.

Tworzy zwarte runo na dużych powierzchniach, zazwyczaj w liściastych lasach. Najlepiej rośnie w cienistych lasach liściastych (bukowych, bukowo-grabowych etc.) na glebach kwaśnych po lekko zasadowe, wilgotnych, próchnicznych i pulchnych, na polanach oraz przy leśnych ścieżkach. W Polsce marzanka najczęściej spotykana jest na pogórzach i rzadziej na śródpolnych miedzach.

Zastosowanie / dawkowanie

Nazwa wskazuje na mocno aromatyczny zapach rośliny – zawdzięcza to obecności kumaryny, która pozostaje wyczuwalna także po ususzeniu. Marzanka jest ceniona jako dodatek do nalewek i napojów alkoholowych: w Niemczech stosowana była do przygotowania majowego ponczu (Maibowle, Maitrank), majowego wina, piwa berlińskiego, punchu, brandy czy nawet dżemów. W Szwajcarii dodawana była do benedyktynki, we Francji do szampana, a w Skandynawii do wyrobów mięsnych i wędlin.

W historii marzanka znana była jako środek uspokajający, przeciwskurczowy, moczopędny oraz nadający przyjemnego, słodkiego aromatu potrawom. W homeopatii znajduje zastosowanie przy problemach wątrobowych oraz kurczach mięśni gładkich przewodu pokarmowego. Współczesne fitoterapeutyczne badania wskazują też na jej potencjał w wzmacnianiu apetytu.

Szczególną uwagę zwraca się na zastosowanie marzanki u osób z bezsennością, problemami ze snem, nerwowością, histerią i wrażliwością układu nerwowego. Wiele prac badawczych potwierdziło jej pozytywny wpływ na skrócenie czasu zasypiania i poprawę jakości snu.

Badania in vivo potwierdziły, że zawarte w marzance substancje wspierają gojenie ran oraz wykazują efekt epitelizacyjny i antyoksydacyjny. Z kolei in vitro udokumentowano antyoksydacyjne i przeciwzapalne działanie poprzez inhibicję prozapalnych czynników. Pochodne antrachinonów marzanki wykazują też działanie antywirusowe przeciw infekcjom wywoływanym przez herpes simplex.

Do dominant wtórnych metabolitów marzanki należą kumaryny, flawonoidy oraz garbniki, którym przypisuje się działanie antybakteryjne, angiogenne, antyoksydacyjne, ściągające i sprzyjające regeneracji nabłonka. Kumaryny zmniejszają obrzęki i mają efekt przeciwzapalny poprzez niszczenie nagromadzonych białek zewnątrzkomórkowych i hamowanie produkcji prostaglandyn.

Flawonoidy natomiast neutralizują wolne rodniki chroniąc komórki przed uszkodzeniem, regenerują tkanki, poprawiają krążenie i wspierają budowę kolagenu. W badaniach na zwierzętach wykazano pozytywne efekty w leczeniu zapalenia żył, hemoroidów, a także potencjalnie żylaków i bólu stawów.

Substancje aktywne rośliny, na czele z asperulozydem, charakteryzuje również działanie przeciwzapalne. W badaniach porównawczych ekstrakt z marzanki wykazywał ok. 25% aktywność przeciwzapalną przy miejscowych zapaleniach (dla porównania indometacyna 45%).

Medycyna ludowa

W medycynie ludowej marzanka była (i jest) używana dla ułatwienia zasypiania, uspokojenia, na drobne uszkodzenia skóry i rany ropne. Zewnętrznie poleca się ją przy bólu głowy, szczególnie migrenowym lub o trudnej lokalizacji. W wyniku fermentacji zawarty w roślinie dikumarol może działać jako naturalny lek przeciwzakrzepowy, potencjalnie wspierając leczenie tromboz, zapaleń żył czy trudniejszych hemoroidów, a także w okresie rekonwalescencji po ostrych stanach zapalnych.

Tradycyjnie marzance przypisuje się właściwości moczopędne, wspomagające trawienie (w tym bóle żołądka, wzdęcia), ułatwiające wydalanie kamieni nerkowych, przeciwdziałające skurczom, infekcjom płuc, kołataniom serca na tle stresowym, histerii i dolegliwościom nerwowym. Nowocześni zielarze polecają ją jako łagodne przeczyszczające przy zaparciach i przeciwzapalne przy bólach artretycznych kolan.

Ograniczenia i przeciwwskazania

Nie zaleca się przewlekłego stosowania rośliny, gdyż może wtedy powodować bóle głowy czy wymioty – korzystne jest stosowanie jej w krótszych cyklach. Marzankę należy odstawić w razie stosowania leków przeciwzakrzepowych i na ok. 2 tygodnie przed planowanymi zabiegami chirurgicznymi. Nie ma danych dotyczących bezpieczeństwa u dzieci poniżej 18 roku życia.

Substancje czynne

W zielu zidentyfikowano ok. 225 związków chemicznych. Ziele marzanki zawiera głównie glikozydy kumarynowe (kumaryna 0,4–1,0%), taniny, gorczyce, olejek eteryczny, kwasy organiczne, witaminę C, kwas nikotynowy, glikozyd terpenowy (asperulozyd 0,05–0,30%), monotropeinę (0,04%), irydoidy, antrachinony, flawonoidy (rutyna, fisetyna, kwercytryna, hesperydyna, chryzyna, katechina, epikatechina).

Tradycyjne dawkowanie

Brak jednoznacznych danych o optymalnej dawce dla dorosłych. W niektórych opracowaniach opisano użycie 15–30 g suszonego bądź nieco więcej świeżego ziela na 3 kubki wrzątku, zaparzane około 10 minut. Nalewkę z marzanki przyrządza się z ok. 50–80 g ziela na 250–300 ml spirytusu i 800–1000 ml wody.

Napój marzankowy uzyskuje się mocząc 1,5 łyżeczki suszu przez kilka godzin w soku jabłkowym i spożywając schłodzony po odcedzeniu. Połówkę łyżeczki ziela można zanurzyć w mleku z miodem na 1–2 godziny, przefiltrować i wypić na zimno. Z kolei majowy poncz przygotowuje się z 10 g ziela na 0,5 l białego wina z cukrem i pomarańczą – moczyć ok. 12 godzin.