Mastyks – Pistacia lentiscus

Opis szczegółowy

W medycynie ludowej żywica używana na choroby zakaźne i zapalne, znana z licznych korzystnych właściwości dla trawienia, cholesterolu oraz regulacji ciśnienia krwi.

Informacje botaniczne

Mastyks (Pistacia lentiscus) to krzew lub dwupienny, wiecznie zielony niewysoki drzewko, osiągające wysokość od 1 do 5 metrów. Wyróżnia się osobno rosnącymi roślinami męskimi i żeńskimi. Roślina wytwarza bardzo aromatyczną żywicę i porasta suche oraz skaliste tereny w regionie śródziemnomorskim. Liście są naprzemianległe, lekko skórzaste, ciemnozielone, dłoniasto złożone (po 5-6 par na końcu gałęzi). Kwiaty są drobne, podzielone na męskie i żeńskie. Owoc to pestkowiec – początkowo czerwony, w dojrzałości czarny, o wielkości około 4 mm.

Pochodzenie i występowanie

Mastyks dobrze znosi ulewne deszcze i potrafi rosnąć na wielu typach gleby, najlepiej jednak radzi sobie na podłożach skalistych, a także na zasolonych, na których inne rośliny rosną słabiej. Występuje zarówno na terenach leśnych, jak i na odkrytych polanach, wąwozach, wyżynach i dolinach w całym regionie Morza Śródziemnego.

Roślina jest gatunkiem pionierskim – daje pokarm ptakom, które przyczyniają się do rozsiewania nasion i stanowi ważny element ekosystemu zarówno dla roślin, jak i zwierząt. W sprzyjającym środowisku mastyks może osiągnąć nawet 7 metrów wysokości, a jego pień się rozrasta i grubieje, chociaż ekspansja pastwisk i działalność człowieka ograniczają naturalny rozwój tego gatunku.

Pistacia lentiscus jest uprawiana również jako roślina ozdobna dzięki atrakcyjnemu wyglądowi i zimozielonym liściom – zdobi ogrody turystycznych rezydencji czy opuszczonych kurortów. Wprowadzona do Meksyku, szybko się zadomowiła i obecnie spotyka się ją w strefach mieszkaniowych na przedmieściach miast.

Naturalnie występuje wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego: od Maroka przez Półwysep Iberyjski, południowo-zachodnią Francję, Grecję i Turcję, aż po Irak, Iran, a także na Wyspach Kanaryjskich. Nazwa „mastyks” pochodzi z języka greckiego – od słowa „mastichein” (skrzypienie zębami) lub „massein” (żuć).

Zastosowanie / dawkowanie

Surowa żywica mastyks jest tradycyjnie używana jako przyprawa oraz naturalna guma do żucia. Do dziś dodaje się ją do napojów i likierów narodowych w Grecji (np. Mastichato z Chios), a także do produkcji gum do żucia, ciast, deserów, makaronów i serów.

Mastyks nadaje charakterystyczną konsystencję i jasną barwę tradycyjnej tureckiej lodom dondurma oraz puddingom. W Libanie i Egipcie żywica służy do aromatyzowania zup, dań mięsnych i deserów, a w Maroku używa się jej w postaci dymu do nadawania aromatu wodzie pitnej. Obecnie pojawia się również jako składnik napojów orzeźwiających.

Ten cenny surowiec znajduje szerokie zastosowanie nie tylko w kuchni, ale również w produktach leczniczych i kosmetycznych. Żywica stanowi składnik past do zębów, balsamów do włosów i skóry oraz perfum. Od tysięcy lat wykorzystywana jest w leczeniu problemów trawiennych w regionie Morza Śródziemnego. Już w I wieku naszej ery grecki lekarz i botanik Dioskurides opisał lecznicze własności mastyksu w swoim dziele „De Materia Medica”. Kolejni lekarze antyczni – Markellos Emperikos i Pavlos Eginitis – potwierdzili jej dobroczynny wpływ na układ pokarmowy.

Według tradycyjnej medycyny surowy mastyks zmniejsza wchłanianie cholesterolu z pokarmu, a tym samym może pomagać w obniżaniu ciśnienia tętniczego oraz zmniejszeniu ryzyka zawału serca. Żywica słynie także z działania antybakteryjnego i przeciwgrzybiczego, stosowana jest miejscowo w postaci olejku przy infekcjach i problemach skórnych.

W tradycji Bliskiego Wschodu mastyks zalecany jest przy rozmaitych dolegliwościach. W starożytnej Grecji był popularny podczas ukąszeń żmij, natomiast w Persji i Indiach używano go w stomatologii do wypełniania ubytków w zębach. Hipokrates polecał mastyks jako środek zapobiegający problemom trawiennym i przeziębieniom, a Galen zalecał jego użycie przy zapaleniach oskrzeli i w celu poprawy krwiotwórczości i krążenia. W średniowieczu mastyks wykorzystywano także do oczyszczania powietrza i wybielania zębów w haremach sułtanów.

Dziś mastyks jest popularny zarówno jako naturalna guma do żucia, jak i ceniony dodatek w kuchni, przemyśle spożywczym oraz kosmetyce (np. peelingi do ciała). Można go również wykorzystać do produkcji mydeł i szamponów w domu. Żywica powinna być przechowywana w suchym, chłodnym miejscu z dala od bezpośredniego światła słonecznego, najlepiej do trzech lat od otwarcia oryginalnego opakowania.

Badania naukowe z ostatniego stulecia potwierdziły skuteczność mastyksu w redukcji płytki bakteryjnej w jamie ustnej, a także działanie antybakteryjne i przeciwgrzybicze. Uniwersytet w Nottingham wykazał antybiotyczne działanie mastyksu wobec Helicobacter pylori – bakterii wywołującej wrzody żołądka. Kolejne badania pokazują, że dłuższe stosowanie mastyksu przynosi lepszy efekt. Inne prace dowodzą, iż regularne przyjmowanie proszku z żywicy pistacji lentiskowej zmniejsza poziom cholesterolu całkowitego, LDL, oraz poprawia parametry wątrobowe.

Substancje czynne

W żywicy mastyks zidentyfikowano około 250 składników aktywnych. Około 90% z nich stanowią monoterpenoidy, obecne w olejku żywicznym, a około połowy w olejku z liści. Najważniejsze substancje to: alfa-pinen, beta-mircen, alfa-terpineol, terpinen-4-ol, undekan-2-on, dimircen (4 izomery), beta-kariofilen, anetol, werbenon, limonen, (E)-methyl-izoeugenol, linalol i ich izomery.

Tradycyjne dawkowanie

Dla osoby dorosłej zalecane są 2-3 gramy kryształków surowej mastyksu dziennie (odpowiada to 8-12 średnich lub podwojonej ilości mniejszych kryształków) lub ok. 1/3 łyżeczki rozpuszczonej w szklance wody lub soku. Nie jest zalecane podawanie dzieciom poniżej 6. roku życia oraz przekraczanie wskazanej dawki.

Można też włożyć taką samą ilość żywicy do ust, pozostawić do zmiękczenia i stopniowo rozgryzać, aż zmieni się w miękką, elastyczną gumę do żucia.