Mate – Ostrokrzew paragwajski

Opis szczegółowy

Tradycyjna południowoamerykańska roślina o działaniu pobudzającym, polecana w kuracjach wspomagających redukcję masy ciała.

Informacje botaniczne

Ostrokrzew paragwajski to zimozielone drzewo, które w naturalnych warunkach dorasta nawet do 20 m wysokości (w uprawie osiąga mniejsze rozmiary). W fazie młodości przypomina raczej krzew, lecz z czasem przemienia się w drzewo. Preferuje wilgotniejsze siedliska w okolicach strumieni i lasów, położone na wysokości 500–700 m n.p.m., najlepiej w miejscach zacienionych, osłoniętych od wiatru. Liście mają długość 7–11 cm i szerokość 3–5,5 cm, kształt jajowaty do lekko podłużnego, o brzegach piłkowanych. Te charakterystyczne liście znane są jako yerba (hiszpański) lub erba (portugalski), co oznacza „roślina”. To właśnie one zawierają najwięcej kofeiny oraz innych pochodnych ksantyn, odpowiedzialnych za charakterystyczne działanie naparu maté. W kątach liści wyrastają drobne kwiaty o zielonkawobiałej barwie i czteropłatkowej koronie. Owocem jest kulisty pestkowiec o średnicy 0,5–1 cm, przybierający czerwonawobrązowy odcień.

Pochodzenie i występowanie

Obecnie ostrokrzew paragwajski jest uprawiany głównie w krajach Ameryki Południowej – Argentynie, Brazylii, Paragwaju, Urugwaju i Chile. Za pierwotny obszar naturalnego występowania uznaje się południową Brazylię, skąd lokalni mieszkańcy stopniowo rozprzestrzenili go na tereny Paragwaju oraz sąsiednich regionów. Historia rośliny ściśle związana jest z kulturami rodzimych plemion, które przekazywały wiedzę na temat uprawy oraz wykorzystywania ostrokrzewu kolejnym pokoleniom. W czasach kolonizacji europejskiej (XVI wiek) popularność naparu z yerba maté dynamicznie wzrosła, a na przełomie XIX i XX wieku eksport tej rośliny stał się znaczącą gałęzią gospodarki najpierw Brazylii, potem Argentyny. Do dziś napój maté jest integralną częścią kultury i życia społecznego w tych krajach – spożywany jest zarówno podczas spotkań towarzyskich, jak i domowych rytuałów.

Zastosowanie / dawkowanie

Bezpieczeństwo stosowania mate zostało pozytywnie ocenione przez Amerykańską Agencję FDA oraz Europejską EMA – oba urzędy uznają napar z ostrokrzewu paragwajskiego za generalnie bezpieczny niezależnie od temperatury spożycia, choć dzieciom nie zaleca się bardzo gorących napojów (nie określono jednak dokładnie dolnej granicy wieku). Organy zdrowia publicznego nie wskazują poważnych ograniczeń ani limitów dotyczących spożycia (z wyjątkiem kumulowania z innymi źródłami kofeiny, jak kawa).

Mate zawiera wysokie stężenie witamin (zwłaszcza C i A), a także minerały korzystnie wpływające na organizm. Badania sugerują, że regularne picie naparu może wspomagać walkę z niektórymi rodzajami nowotworów – składniki bioaktywne maté stymulują mechanizmy naprawcze komórek i hamują niekontrolowany podział komórek nowotworowych. Naukowcy z Uniwersytetu Illinois w 2011 roku wykazali, że substancje zawarte w mate hamują rozwój komórek raka jelita grubego i wspierają niszczenie komórek uszkodzonych, stanowiąc kontynuację wcześniejszych doniesień o skuteczności w terapii raka jamy ustnej. Najbardziej za ten efekt odpowiedzialne są polifenole o silnym działaniu antyoksydacyjnym – ich stężenie jest wyższe niż np. w zielonej herbacie, a profil przeciwutleniaczy odmienny (mate nie zawiera katechin).

Wyciągi z ostrokrzewu paragwajskiego wykazują także właściwości przeciwbakteryjne – w badaniach laboratoryjnych wykazano skuteczność wobec patogenów, takich jak niektóre szczepy Escherichia coli czy mikroorganizmy grzybicze skóry. Dodatkowo mate wpływa ochronnie na układ sercowo-naczyniowy, obniżając niekorzystne parametry tłuszczowe krwi (LDL, triglicerydy), a regularnie spożywany napar stymuluje aktywność enzymów podnoszących poziom dobrego cholesterolu (HDL). Szczególnie korzystne efekty odnotowano u osób i zwierząt na diecie wysokotłuszczowej.

Lekarze i fitoterapeuci polecają picie mate również w celu wspomagania kontroli masy ciała – podtrzymuje energię, przyspiesza metabolizm i ogranicza nadmierny apetyt, zwłaszcza gdy wprowadzone zostają dodatkowe zalecenia dietetyczne i ruchowe. Ponadto substancje obecne w liściach działają diuretycznie (zwiększają wydalanie wody), co sprzyja naturalnej detoksykacji oraz pomaga w przypadku obrzęków lub zatrzymania wody w organizmie. Osoby regularnie sięgające po mate opisują uczucie odświeżenia, poprawę nastroju, zwiększoną energię oraz wyższą ogólną wydolność fizyczną i psychiczną. Indianie Ameryki Południowej tradycyjnie piją maté podczas okresów głodu i w czasie diet, aby przeciwdziałać zmęczeniu i osłabić łaknienie.

Substancje czynne

Głównym alkaloidem obecnym w mate jest kofeina (ok. 2% w suchych liściach). Oprócz niej w ostrokrzewie obecne są flawonoidy, taniny, teobromina, teofilina (również o właściwościach pobudzających i moczopędnych), a także cenne minerały – magnez, wapń, potas, żelazo, fosfor, witaminy z grupy B, E, C, A oraz betakaroten. Olejki eteryczne odpowiadają za aromat naparu.

Tradycyjne dawkowanie

Klasyczna metoda przyrządzania mate to parzenie suszu w specjalnym naczyniu z tykwy – kalabasie. Maté pijemy poprzez rurkę z końcówką sitkową – bombillę. Naczynie do połowy (do jednej trzeciej lub maksymalnie trzech czwartych) wypełnia się suszonymi i kruszonymi liśćmi, zalewa niewielką ilością zimnej wody (by nie spalić mate), a następnie uzupełnia gorącą wodą (ok. 80°C). Napar nie jest odcedzany, listki pozostają w naczyniu przez cały okres picia. Można przygotować kolejne zalewy, używając co raz cieplejszej wody. Początkującym poleca się 10 g mate na 500 ml wody. Z czasem można eksperymentować z dodatkami (cytryna, miód, karmel), choć koneserzy mostrują mate bez żadnych dodatków. Pić można o dowolnej porze dnia i nocy, również na zimno lub z dodatkiem soków i lemoniad.