Mniszek lekarski – Taraxacum officinale

Opis szczegółowy

Mniszek lekarski to jedna z najpowszechniej występujących roślin w Polsce, której właściwości mogą zaskakiwać.

Informacje botaniczne

Mniszek lekarski jest wieloletnią byliną osiągającą szerokość 1–4 cm i wysokość do 70 cm (najczęściej ok. 40 cm). Ma wyraźny, długi, palowy korzeń przypominający kształtem marchew. Liście odziomkowe tworzą rozetę, są lancetowate, głęboko powcinane, ząbkowane, osiągające długość od 5 do 45 cm i szerokość do 10 cm. Ogonek liściowy może być prosty, pojedynczy lub z parami skrzydełek. Łodyga (pęd kwiatostanowy) jest pusta, lekko owłosiona, włóknista, różowawa, wzniesiona lub delikatnie rozesłana. Kwiatostan składa się z żółtych koszyczków, zbudowanych z ok. 200 języczkowatych, obupłciowych kwiatów.

Mniszek lekarski zawiera mlecz – gorzką, białą substancję występującą we wszystkich częściach rośliny. Kwitnie od kwietnia do sierpnia. Rozmnaża się głównie przez apomiksję (czyli bezpłciowo, dzięki czemu potomstwo jest niemal identyczne z rośliną mateczną), bywa też zapylany przez różnorodne owady. Owocem jest siwawa lub zielonobrązowa niełupka z żebrami, ostrymi krawędziami i charakterystycznym białym puchem, który umożliwia przenoszenie nasion przez wiatr na duże odległości.

Pochodzenie i występowanie

Mniszek lekarski występuje niemal wszędzie w strefie umiarkowanej półkuli północnej (Europa, Azja, Ameryka Północna), ale część jego gatunków dotarła także do klimatu tropikalnego (Australia, Brazylia i inne). Jego ojczyzny upatruje się w Grecji lub północnych Himalajach, skąd roślina rozprzestrzeniła się aż po Europę, Afrykę Północną, a nawet regiony tundrowe. Dziś można ją znaleźć w klimacie subarktycznym obu Ameryk, w strefach górskich i alpejskich Nowej Zelandii, Australii, a nawet wilgotnych i sezonowych tropikach Oceanii.

Mniszek preferuje suche łąki, obrzeża pól, ogrody i często pojawia się jako „chwast” w różnorodnych miejscach uprawnych. To tzw. roślina nitrofilna, zatem najlepiej rośnie na glebach bogatych w związki azotowe. W ostatnich dziesięcioleciach populacja mniszka lekarskiego wzrosła, gdyż dobrze radzi sobie na opuszczonych i nieuprawianych terenach. Dawne łąki rolnicze bywały intensywnie nawożone, co dodatkowo sprzyja rozwojowi tej byliny.

Zastosowanie / dawkowanie

Mniszek lekarski to cenne zioło zarówno w domowej kuchni, jak i medycynie ludowej, bazującej na wielopokoleniowych doświadczeniach. Jest ważną rośliną miododajną, wykorzystywaną do przygotowania surówek, zup, deserów, napojów (wina, piwa, herbaty, kawy z korzenia) czy nawet serów (ze względu na właściwości enzymatyczne mniszka). Do celów leczniczych zbiera się korzeń (przed kwitnieniem – marzec-kwiecień), liście i ziele z korzeniem (korzeń jest najcenniejszą częścią i szeroko wykorzystywaną w farmakopei jako Radix Taraxaci). Po wysuszeniu, uprażeniu i zmieleniu korzeń może służyć jako „mąka”.

Tradycyjnie mniszek wykorzystywany był jako zamiennik sałaty (w krajach północnych podczas zim), a korzeń czasem zastępował cykorię w produktach typu kawa zbożowa. W niektórych krajach ekstrakt z mniszka wykorzystywano do produkcji serów, a wszystkie części rośliny można wykorzystać w potrawach codziennych i napojach.

W badaniach nad żywieniem zwierząt wykazano, że mniszek lekarski ceniono także jako wartościowy dodatek paszowy podnoszący wydajność mleczną i poprawiający stan zdrowia bydła, choć świeże liście bywają zbyt gorzkie dla niektórych zwierząt.

W medycynie ludowej mniszek lekarski stosowany jest przy zapaleniu dróg moczowych, kamicy nerkowej, a także w celu pobudzenia wydzielania żółci i rozpuszczania kamieni żółciowych. Korzeń mniszka znany jest jako naturalny diuretyk oraz środek pomocny w zaburzeniach trawiennych. W Kanadzie istnieje zarejestrowany preparat z korzeniem mniszka używany jako diuretyk, a w Azji wykorzystuje się go jako łagodny środek przeczyszczający, poprawiający apetyt i wspierający trawienie. W niektórych kulturach korzeń i latex stosowany jest zewnętrznie przeciw brodawkom.

W Europie korzeń mniszka lekarskiego od wieków ceniony był przy zaburzeniach wątroby, wysokim cholesterolu, nadciśnieniu, wspomaganiu odchudzania oraz schorzeniach pęcherzyka żółciowego. Wspomina się o jego działaniu diuretycznym, przeczyszczającym i przeciwcukrzycowym (obniżenie poziomu cukru we krwi). Bywa stosowany także przy schorzeniach infekcyjnych (szczególnie wirusowych), zaparciach i reumatyzmie, co wiąże się z jego antyoksydacyjnym i przeciwzapalnym potencjałem.

W 1998 roku japońscy naukowcy wykazali, że ekstrakt z korzenia mniszka ma wysoką aktywność antyoksydacyjną. W Kanadzie przez wiele lat popularne było naturalne tonikum Matol oparte m.in. na mniszku lekarskim. Badania laboratoryjne wskazują również, że wyciąg z korzenia mniszka może hamować rozwój guzów nowotworowych i przerzutów (co uznaje się za obiecujący kierunek w badaniach nad wspomaganiem leczenia raka), a także sprzyja rozpuszczaniu kamieni nerkowych dzięki saponinom. Związki z mniszka mogą mieć także właściwości antyalergiczne wykorzystywane w immunoterapii.

Oficjalne organizacje zdrowotne zaczynają uznawać antyoksydacyjne właściwości korzenia mniszka oraz jego pozytywny wpływ na wątrobę i żołądek. Mniszek lekarski uznaje się za zioło wspomagające trawienie i poprawiające stan flory jelitowej (prebiotyk), a także regulujące zdrowie układu moczowego.

Substancje czynne

Głównym cukrem zapasowym jest inulina – odpowiednia dla diabetyków. Poza tym mniszek zawiera gorczyce (taraksacynę, taraksasterynę, laktopikrynę), fitoncydy, garbniki, flawonoidy (luteolina, apigenina, izokwercytryna), terpenoidy, triterpeny (taraksasterol, tarakserol), seskwiterpeny, cholinę, inozytol, sterole, aminokwasy, żywice, olejki eteryczne, kauczuk, minerały (miedź, mangan, potas), kwas kawowy, nikotynowy, p-hydroksyfenylooctowy i winowy.

Tradycyjne dawkowanie

Na napar z korzenia mniszka lekarskiego należy zastosować 1 pełną łyżeczkę (lub dwie małe) suchego korzenia, który gotujemy w ok. 250 ml wody, a następnie zaparzamy przez 15 minut (zalecane przy problemach żołądkowo-jelitowych, nerkowych, zgadze). Inne źródła zalecają 2–8 g suszonego korzenia na porcję lub 1–2 łyżki nalewki z korzenia raz dziennie. W celu zwiększenia diurezy napar z korzenia mniszka pić nawet 3 razy dziennie w tej samej ilości.