Nagietek lekarski – Calendula officinalis

Nazwy zwyczajowe: Nagietek lekarski, nagietek, złocień lekarski, nagietek ogrodowy, nagietek pospolity, maryjka, pazurki, slonecznik, nagietek żółty, calendula, garden marigold, marigold, gold bloom, holligold, marygold, pot marigold, nechtík lékařský, Calendula officinalis

Nazwa łacińska: Calendula officinalis

Pochodzenie: Afryka, Azja, Europa, Ameryka Południowa, Ameryka Północna

Krótki wstęp

Istnieje wiele odmian nagietka, które różnią się barwą kwiatów i wielkością roślin. Wszystkie są bardzo łatwe w uprawie w naszym klimacie – nagietek spotyka się często w polskich ogrodach. Roślina ma niewielkie wymagania względem stanowiska, choć preferuje słońce, ale znosi również półcień. Najlepsza do uprawy jest gleba piaszczysto-gliniasta, zasobna w składniki odżywcze i z dużym dostępem światła. Roślina najlepiej rozmnaża się z nasion wysiewanych późną jesienią lub wczesną wiosną, a także przez rozsady. Zbiór kwiatów poleca się przeprowadzać w okresie kwitnienia, liście natomiast zrywać jak najwcześniej. Nagietek lekarski uznawany jest za jedną z najłatwiejszych w uprawie roślin ozdobnych ze względu na jego szeroką tolerancję co do typu gleby, środowiska i sposobu uprawy.

Opis szczegółowy

Nagietek lekarski to tradycyjna roślina o działaniu antybakteryjnym i przeciwzapalnym, szeroko stosowana w kosmetyce do ochrony skóry.

Informacje botaniczne

Nagietek lekarski jest jednoroczną lub dwuletnią rośliną zielną, osiągającą przeciętnie wysokość około 50 cm. Charakteryzuje się wzniesioną, często silnie rozgałęzioną, lekko owłosioną łodygą. Liście mają kształt lancetowaty lub jajowaty, są lekko owłosione, o całych, ząbkowanych lub nierównych brzegach. Ułożone są skrętolegle, górne z ogonkami, dolne przyrośnięte do łodygi. Koszyczki kwiatowe znajdują się zawsze na końcach pędów. Kwiaty mają formę języczkową lub rurkowatą i najczęściej są barwy żółtej lub pomarańczowej. Korzeń tworzą wrzecionowate włókna. Roślina kwitnie od czerwca do września, a jej owocem jest niełupka.

Pochodzenie i występowanie

Nagietek lekarski pochodzi z południowej Europy, regionów śródziemnomorskich, a także Wysp Kanaryjskich i być może z Bliskiego Wschodu. Ze względu na bardzo długą historię uprawy trudno jednoznacznie określić jego pierwotne miejsce pochodzenia. Obecnie występuje powszechnie w uprawie zarówno w krajach południowych, jak i bardziej wysuniętych na północ oraz w ciepłych klimatach. W Polsce nagietek lekarski jest bardzo pospolity – rośnie na rabatach, łatwo dziczeje na śmietniskach, przydrożach, cmentarzach i skrajach lasów.

Zastosowanie / dawkowanie

Surowcem zielarskim są kwiaty nagietka lekarskiego – zarówno same płatki (flos calendulae sine calice), jak i całe koszyczki z kielichem (flos calendulae cum calice). Zbiory przeprowadza się w suchą pogodę, a suszenie powinno odbywać się w cieniu lub w temperaturze do 40°C. Ze względu na skłonność do chłonięcia wilgoci, surowiec wymaga ewentualnego ponownego przesuszenia.

W medycynie ludowej oraz przemyśle farmaceutycznym wykorzystuje się kwiaty, listki i płatki nagietka. Surowiec nagietkowy pozyskiwany jest od roślin o pomarańczowych lub czerwono-pomarańczowych kwiatach o gorzkim smaku. Może być stosowany samodzielnie lub w mieszankach. Wewnętrznie zalecany jest przy stanach zapalnych i zakażeniach bakteryjnych. Regularne picie naparów z nagietka wspiera krążenie krwi, zalecane jest przy problemach z żylakami oraz w celu wzmocnienia ścian naczyń. Zewnętrznie, nagietek znajduje zastosowanie w leczeniu zapalnych zmian skórnych, odmrożeń, drobnych poparzeń i ran.

W starożytnych zielnikach suszony nagietek był podawany osobom z krwią w moczu (w połączeniu z winem), wykazywał również działanie łagodnie przeczyszczające, napotne (szczególnie przy żółtaczkach), a także wspierał leczenie dżumy, brodawek oraz innych chorób o podłożu infekcyjnym.

W fitoterapii nagietek wykorzystywany jest wewnętrznie w celu stymulacji produkcji żółci, przyspieszenia gojenia ran ropnych oraz zahamowania rozwoju bakterii i grzybów. Wspiera pracę żołądka i wątroby, jest stosowany na kaszel, astmę, kołatanie serca, bolesne i obfite miesiączki, stany zapalne narządów wewnętrznych, wysokie ciśnienie, bezsenność, depresję oraz niektóre nowotwory. Nagietek łagodzi napięcie psychiczne i objawy towarzyszące.

Zewnętrznie najczęściej stosuje się w postaci okładów na trudno gojące się rany, owrzodzenia podudzi, zakażenia skóry o etiologii bakteryjnej lub grzybiczej. Nagietek jest także wykorzystywany do przemywania oczu i uszu przy stanach zapalnych (okłady ze świeżych części), a napar z nagietka można stosować do płukania jamy ustnej przy niegroźnych stanach zapalnych.

Kwiaty nagietka były używane od czasów starożytnych Greków, Rzymian, ludów Bliskiego Wschodu i Indii – nie tylko jako surowiec leczniczy, ale także jako naturalny barwnik do tkanin, żywności oraz w kosmetyce. Nadal stosowany do przygotowywania oleju nagietkowego do ochrony bariery skórnej. Tradycyjnie w kulturze południowych Słowian nagietek miał wzmacniać uczucia miłości. Do dzisiaj ekstrakty z nagietka wykorzystuje się do barwienia żywności, kosmetyków i włosów.

Badania in vitro wykazały potencjał substancji zawartych w nagietku do hamowania wzrostu infekcji wirusowych, supresji czynników uszkadzających materiał genetyczny oraz działania przeciwzapalnego. Inne badania potwierdzają działanie antybakteryjne alkoholiowych ekstraktów z kwiatów nagietka oraz działanie przeciwgrzybicze. Wraz ze skrzypem polnym nagietek uznawany jest za jedno z ziół o działaniu ściągającym, choć nie zawiera garbników.

Substancje czynne

Nagietek lekarski zawiera szerokie spektrum substancji aktywnych, m.in.: olejki eteryczne, gorycze, kalendynę, karotenoidy, flawonoidy, kwas salicylowy, witaminę C, śluzy i glikozydy flawonoidowe. Płatki i pyłek kwiatów obfitują w estry triterpenowe oraz karotenoidy, takie jak flawoksantyna i auroksantyna (barwniki o działaniu antyoksydacyjnym). Liście i łodygi zawierają luteinę, zeaksantynę i beta-karoten z grupy karotenoidów. Inne składniki to saponiny, alkohole, żywice i olejek eteryczny.

Tradycyjne dawkowanie

Maść nagietkową przygotowuje się, łącząc 2 garści (30–50 g) świeżych lub pokrojonych kwiatów, liści i łodyg z 500 g smalcu wieprzowego. Tłuszcz należy stopić (nie przekraczać 60°C), dodać zioła, zagotować, zamieszać i odstawić. Po upływie doby podgrzać ponownie i przefiltrować przez gazę do czystego naczynia. Maść stosuje się m.in. na trądzik, oparzenia, grzybicę stóp, spierzchniętą skórę, drobne rany, hemoroidy i odmrożenia.

Napar z nagietka przygotowuje się, zalewając łyżeczkę (2–5 g) wysuszonego surowca 250 ml gorącej wody. Zaleca się picie 1–2 filiżanek dziennie profilaktycznie, a przy poważniejszych dolegliwościach (choroby wątroby, biegunki, zapalenia jelita grubego, żółtaczka, bolesna menstruacja) – 3–4 filiżanki dziennie dla osoby dorosłej.

Nalewkę z nagietka przygotowuje się przez zalanie garści kwiatów (ok. 10 g) 1 litrem 60% alkoholu i pozostawienie na słońcu w temperaturze 15–20°C przez 14 dni. Stosuje się ją do okładów na rany, stłuczenia, naderwania mięśni, schorzenia wrzodowe oraz obrzęki.