Orzech laskowy – Corylus avellana

Nazwy zwyczajowe: Orzech laskowy, orzech laskowy pospolity, Corylus avellana, orzech leszczynowy, leszczyna, leszczyna pospolita, laskowy, orzech laskowy (ang. hazelnut, hazel nut, hazel), European hazel, common filbert, European filbert, Haselstrauch, Haselnuss, coudrier, noisetier, noisetier commun, noisette, noisettes hazel, noisettes, noisetier du Japon, aveleira, avellana, avellano, avelinier, cobnut, nut, Corylus heterophylla

Nazwa łacińska: Corylus avellana

Pochodzenie: Afryka, Azja, Europa, Ameryka Południowa, Ameryka Północna

Krótki wstęp

Orzech laskowy jest łatwy w uprawie i nie wymaga szczególnej pielęgnacji – rośnie dobrze w standardowych glebach, choć najlepsze efekty osiąga na ziemiach o średniej żyzności, próchnicznych lub gliniastych. Preferuje gleby lekko zasadowe (pH 4,5–8,5), z odpowiednią wilgotnością. Jest odporny na wiatr, zanieczyszczenie powietrza i mróz, chociaż długotrwałe silne mrozy mogą mu zaszkodzić.

Można go uprawiać zarówno w celach użytkowych, jak i ozdobnych – jako żywopłot lub pojedynczy krzew. Roślina jest samopylna, ale rekomenduje się posadzenie kilku osobników w pobliżu dla większych plonów. Orzech jest narażony na żerowanie przez ptaki, gryzonie (szczególnie wiewiórki) oraz drobne szkodniki, które mogą uszczuplić plon.

Najlepszym okresem sadzenia jest jesień. Orzechy laskowe można rozmnażać przez sadzonki, odkłady lub szczepienie. Duże znaczenie w produkcji mają Turcja, Włochy, Iran i rejon Kaukazu. Największym światowym producentem jest Turcja (woj. Ordu), odpowiadająca za około 75% światowej podaży.

Opis szczegółowy

Tradycyjny orzech o szerokim zastosowaniu w zielarstwie, kuchni i dawnym budownictwie.

Informacje botaniczne

Orzech laskowy, znany pod naukową nazwą Corylus avellana, to rozłożysty liściasty krzew osiągający zwykle 3–8 metrów wysokości (maksymalnie odnotowano okazy do 15 metrów). Korona jest kulista lub nieregularna, może osiągać do 10 metrów szerokości. Kora jest gładka, brązowo-szara, starsze okazy mogą wykazywać pęknięcia. Długość życia orzecha laskowego wynosi od 80 do 100 lat. Liście są naprzemianległe, jajowate do owalnych, długości 6–12 cm, z charakterystycznym, podwójnie piłkowanym brzegiem zakończonym ostrym końcem. Ogonek liścia ma długość 1–2 cm.

System korzeniowy orzecha laskowego jest silnie rozwinięty, z grubymi korzeniami bocznymi sięgającymi długości 3–4 metrów blisko powierzchni gleby. Najgęstsza sieć korzeni znajduje się na głębokości 30–50 cm. Ze względu na rozbudowanie systemu korzeniowego orzech laskowy może wpływać negatywnie na rozwój sąsiadujących roślin. Roślina tworzy również charakterystyczną ektomikoryzę z truflami oraz innymi grzybami.

Orzech laskowy zakwita wczesną wiosną, często już od lutego do kwietnia, przed pojawieniem się liści. Kwiaty są jednopienne i jednopłciowe – samcze kwiaty mają postać zwisających kotków w kolorze żółtym lub czerwonym, a kwiaty żeńskie to niepozorne pączki z fioletowo-czerwoną szyjką.

Owocem jest charakterystyczny orzech, występujący pojedynczo lub w grupach po pięć, otoczony w ok. ¾ skórzastą, dzwonkowatą okrywą liściową w kolorze zielonym lub brunatnozielonym. Orzechy mają kształt owalny, długość 15–25 mm, szerokość 12–20 mm, kolor od żółtobrązowego do ciemnobrązowego, z jasną blizną na dole. Dojrzewają pod koniec lata, wypadając z okrywy po 7–8 miesiącach od zapylenia.

Pochodzenie i występowanie

Orzech laskowy pochodzi z Europy oraz Azji Mniejszej. Jego naturalny zasięg obejmuje większość Europy (od Wielkiej Brytanii, wysp Orkadów po Norwegię i tereny za kołem podbiegunowym), część Azji Mniejszej (od Grecji, przez Turcję po Cypr), Syrię, północno-zachodni Iran, północną Afrykę oraz wtórnie Amerykę Północną i Południową i Kaukaz. Roślina ta jest typowym pionierem na nieużytkach i terenach odłogowanych.

W Polsce orzech laskowy występuje pospolicie na całym niżu oraz w niższych partiach gór, najczęściej na obrzeżach lasów, w zaroślach, na polanach, przy drogach i ciekach wodnych, z wyjątkiem wyższych partii gór, gdzie spotykany jest rzadziej. W Kotlinie Kłodzkiej występuje do 800 m n.p.m., w Alpach do ok. 1600 m n.p.m.

Zastosowanie / dawkowanie

W zielarstwie najczęściej wykorzystywane były liście zbierane w lipcu, choć zarówno liście, jak i owoc zawierają wiele związków w podobnym stężeniu. Liście są bogate w garbniki, glikozydy i olejki eteryczne, wykorzystywane przede wszystkim w problemach trawiennych (działanie przeciwbiegunkowe, moczopędne i ściągające podczas stanów zapalnych jelit).

W mitologii orzech laskowy był symbolem mądrości, a także składnikiem magicznych praktyk – różdżki wykonane z jego drewna przypisywano Hermesowi i Odynowi. Również w obyczajach ludowych uchodził za ochronę przed czarami, klęskami oraz wężami. Z witek orzecha laskowego wyplatano podkłady pod zmarłych oraz wykorzystywano podczas pogrzebów i rytuałów.

W tradycyjnym budownictwie i rzemiośle drewno orzecha laskowego ceniono za miękkość i elastyczność – wykorzystywano je do wyplatania ogrodzeń, koszy, w rzeźbiarstwie i jako materiał konstrukcyjny. Dziś jest popularne zwłaszcza w rzemiośle artystycznym.

Największe znaczenie mają jednak orzechy, spożywane na surowo, prażone, pieczone lub przetwarzane na pastę. Wykorzystuje się je w produkcji czekolad, słodyczy i wyrobów cukierniczych. Olej z orzechów laskowych stosuje się w kosmetyce i malarstwie.

Orzechy laskowe są znanym składnikiem takich dań i deserów jak praliny, czekolady, tort wiedeński, dacquoise czy kijevski tort. Często używane w kuchni tureckiej, gruzińskiej (churchkhela, sos satsivi) oraz włoskiej (likier frangelico).

W medycynie ludowej polecane są do obniżania poziomu cholesterolu we krwi i jako silny antyoksydant. Zalecano je również jako środek zapobiegający powstawaniu kamieni nerkowych oraz łagodzący objawy chorób przewlekłych.

Specyficzne wykorzystanie lecznicze dotyczyło także działań przeciwbiegunkowych, właściwości oczyszczających i przeciwpasożytniczych (zwłaszcza przeciw owsikom i glistom dziecięcym), a także wspierających trawienie. Skandynawskie zielniki wskazywały jądra orzecha jako środek napotny, wzmacniający i produkt o wysokiej wartości odżywczej.

Wyciągi wodne z liści i orzechów laskowych wykazują silne działanie przeciwutleniające i przeciwbakteryjne, czego dowiodły badania laboratoryjne na różnych szczepach bakterii i grzybów (m.in. Bacillus cereus, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Candida albicans). Główne związki czynne to garbniki, glikozydy, kwasy fenolowe, flawonoidy i olejki eteryczne.

Dawkowanie

Nie ma ścisło określonych źródeł dotyczących optymalnego dawkowania orzechów laskowych – zalecane jest spożywanie umiarkowanych ilości w ramach zbilansowanej diety.