Orzech włoski – Juglans regia

Opis szczegółowy

Orzech włoski to tradycyjnie wykorzystywany owoc o cennych właściwościach, znany z licznych opracowań zielarskich i publikacji naukowych.

Informacje botaniczne

Orzech włoski (Juglans regia) to okazałe, zrzucające liście drzewo liściaste, które przeciętnie osiąga wysokość 25–35 metrów i do 2,5 metra średnicy pnia, żyjąc ponad 200 lat. Korona drzewa jest szeroka, ale sam pień ma umiarkowaną grubość. Kora ma barwę oliwkowobrązową do czarno-szarej, powierzchnia jest chropowata z charakterystycznymi spękaniami. Gałęzie są zielono-brązowe lub szare, a wewnątrz puste przestrzenie wypełnione są powietrzem. Liście są nieparzystopierzaste, twarde, ciemnozielone, gładkie, podłużne, złożone z 5–9 listków i osiągają długość 10–20 cm oraz szerokość 5–10 cm. Wszystkie części rośliny poza dojrzałymi nasionami wyróżniają się charakterystycznym, intensywnym zapachem.

Kwiaty są jednopłciowe: męskie wyrastają w postaci wydłużonych, żółtozielonych kotek, natomiast kobiece z dwudzielnymi znamionami. W Polsce kwitnie w kwietniu i maju. Orzechy pojawiają się po około 15 latach wzrostu drzewa. Owocem jest orzech włoski z mięsistą okrywą i twardą skorupą, nasiona są białe lub kremowe, pokryte cienką błonką. Zdrowe, dorosłe drzewo może wydawać nawet do 50 kg orzechów rocznie. Owoce dojrzewają i opadają jesienią.

Pochodzenie i występowanie

Pierwotnym siedliskiem orzecha włoskiego są rejony Bałkanów lub, z większą pewnością, Azji Przedniej i Centralnej. Najwięcej doniesień wskazuje na prowincję Xinjiang w zachodnich Chinach. Stamtąd orzech rozprzestrzenił się kolejno do Kazachstanu, Uzbekistanu, południowego Kirgistanu, Nepalu, Bhutanu, Tybetu, północnych Indii, Afganistanu, Pakistanu, Turkmenistanu, Iranu, Armenii, Gruzji i wschodniej Turcji.

Dziś orzech włoski jest jednym z najpopularniejszych uprawnych drzew liściastych od zachodniej Europy po podnóża Himalajów. Już w czasach Cesarstwa Rzymskiego orzech włoski był systematycznie rozpowszechniany na zachodzie i północy Europy, w Europie Środkowej znany był już w epoce brązu, a XVII-wieczni osadnicy zawieźli go do Ameryki Północnej.

Główni producenci orzechów włoskich to strefy między 30° a 50° szerokości geograficznej północnej oraz 30°–40° szerokości południowej – m.in. Francja, Bułgaria, Węgry, Rumunia, Grecja, Meksyk (Baja California, Coahuila), Kalifornia (USA), Chiny i Chile. Z czasem uprawa rozprzestrzeniła się na południowo-wschodnią Australię i Nową Zelandię.

Zastosowanie / dawkowanie

Orzech włoski to jeden z najbardziej cenionych drzew zarówno ze względu na jadalne owoce, jak i właściwości nektarodajne, cień oraz twarde, wytrzymałe, a jednocześnie dość szybko rosnące drewno. Drewno jest cenione w stolarstwie, do wyrobu mebli, instrumentów muzycznych, podłóg oraz kolb do broni ze względu na trwałość, połysk i sprężystość.

Orzechy mają szerokie zastosowanie w cukiernictwie oraz kuchni – spożywa się je samodzielnie, produkuje się z nich olej roślinny, nalewki oraz likiery. Orzech włoski bywa niestety silnym alergenem.

W fitoterapii wykorzystuje się różne części orzecha włoskiego. Świeże liście zbierane w czerwcu polecane są do przygotowania odwaru wspierającego trawienie, przy zaparciach i braku apetytu. Stare zielniki i tradycyjna fitoterapia przypisują liściom działanie wspierające leczenie cukrzycy, żółtaczki, obniżanie poziomu cukru we krwi, łagodzenie stanów zapalnych skóry, zmniejszanie potliwości, leczenie trądziku i wszy.

Zielona okrywa zbierana w lipcu i sierpniu jest wykorzystywana podobnie do liści, lecz wykazuje silniejsze działanie. Nierozwinięte, zielone orzechy są doskonałym surowcem do sporządzania nalewek oczyszczających krew, wspierających trawienie i przeciwdziałających wzdęciom. Austriacka medycyna ludowa zaleca nalewki orzechowe szczególnie jako wsparcie pracy wątroby.

W tradycji angielskiej regularne spożywanie orzechów włoskich polecano do oczyszczania organizmu (przy zatruciach pokarmowych), oczyszczania krwi i łagodzenia stanów zapalnych przewodu pokarmowego. Z pasty ze świeżych orzechów przyrządzano okłady stosowane na infekcje skórne i dermatozy, a także obrzęki okolic oczu i trudno dostępnych miejsc.

W skandynawskiej fitoterapii poleca się okłady z odwaru lub rozgniecione jądra orzechów do leczenia trądziku, egzemy i nadmiernej potliwości, zaś doustnie przy lekkiej niedokrwistości oraz wrzodach (jako wsparcie terapii).

Dojrzałe, niemalże wysuszone jądra orzechów włoskich można gotować przez ok. 5 minut razem ze skorupką, odstawić, a następnie spożyć – odwar taki stosuje się przy suchym kaszlu. Ekstrakt oraz tłoczony olej z orzechów stosuje się na podrażnioną i problematyczną skórę w kosmetyce i farmacji, a juglon – zawarty w liściach i owocach – często wykorzystywany jest w produktach do opalania oraz jako naturalny repelent przeciw owadom.

Wysoka zawartość witaminy E w orzechach włoskich sprawia, że regularna ich konsumpcja wspomaga nawilżanie płuc (ułatwia odkrztuszanie przy zalegającym śluzie), opóźnia siwienie włosów i poprawia ich koloryt. Skład białka i nienasyconych kwasów tłuszczowych wspiera metabolizm komórek nerwowych, dlatego orzechy te uznaje się za pokarm dla mózgu i wspierający aktywność umysłową.

Pewna grupa substancji pochodzących z orzechów włoskich została przebadana pod kątem działania przeciwzmęczeniowego i wspierającego odporność na stres. Olej z orzechów działa nawilżająco i natłuszcza jelita, może łagodzić zaparcia. Inne składniki wykazują właściwości przeciwkaszlowe.

Badania wykazały, że spożycie oleju z orzechów włoskich może zwiększyć masę ciała u osób z niską wagą oraz zwiększyć poziom białek osocza (albumin), obniżając przy tym całkowity poziom cholesterolu.

Prace laboratoryjne in vitro wykazały, że składowe orzechów mogą ograniczać wchłanianie cholesterolu w jelicie cienkim oraz przyczyniać się do usuwania złogów z naczyń krwionośnych i poprawy krążenia. W rezultacie regularne spożycie orzechów włoskich może zmniejszać ryzyko miażdżycy i mieć korzystny wpływ w łagodzeniu objawów cukrzycy insulinozależnej.

W badaniach podkreśla się, że osoby spożywające głównie orzechy włoskie mają niższy poziom cholesterolu i zmniejszone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Połączenie diety niskotłuszczowej, niskokalorycznej z regularną konsumpcją orzechów włoskich może obniżyć całkowity cholesterol nawet o 4–12%, a LDL o 8–16%.

Ponadto wykazano silne działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne ekstraktów i jądra orzechów włoskich z uwagi na wysoką zawartość związków fenolowych. W austriackiej tradycji ludowej stosuje się ekstrakty ze świeżych lub suszonych jąder do wspomagania terapii cukrzycy. Niektóre składniki orzechów włoskich mają także udowodnione działanie przeciwzapalne.

Jedna z substancji aktywnych wykazała w badaniu na myszach zdolność hamowania wzrostu komórek nowotworowych przy różnych typach raka (m.in. przełyku, żołądka, jamy nosowo-gardłowej, płuc, tarczycy, chłoniaków). U osób poddanych badaniu odnotowano również wzrost liczby białych krwinek i ochronny wpływ na tkankę wątroby.

Medycyna alternatywna

Nie dziwi fakt, że Shen Nong Ben Cao Jing określa orzechy włoskie jako najwyższej klasy tonik – wzmacniający organizm, przedłużający życie oraz pobudzający energię życiową (qi). Generacje medyków sięgały po jądra orzechów włoskich jako jedno z najskuteczniejszych naturalnych środków na szeroki wachlarz dolegliwości. Ben Cao Gang Mu (Kompendium Materia Medica) zalicza orzechy – świeże i suszone – do toników energii życiowej i wzmocnienia krwi.

Yu Yao Yuan Fang (Receptury Lekarstw Cesarskich) zalecał regularne spożywanie orzechów włoskich dla poprawy krążenia, odżywienia szpiku kostnego i poprawy kondycji organizmu. Dawne zapisy chińskiej medycyny podkreślają także właściwości nawilżające skórę, przyciemniające włosy. W homeopatii orzechy włoskie są wykorzystywane w rozcieńczonych postaciach do wsparcia terapii wielu dolegliwości.

Farmakopea Chińska przypisuje orzechom włoskim smak słodki i ciepłą naturę – działają na meridiany nerek, płuc i jelita grubego, co odpowiada funkcjom oczyszczającym płuca i nawilżającym jelita. Wskazaniami do stosowania według tradycyjnej medycyny chińskiej są: zaburzenia erekcji, utrudnione oddychanie (czasem z kaszlem), zaparcia, a także wsparcie funkcji nerek, nudności, tinnitus (szumy uszne) oraz uczucie niepełnego opróżnienia pęcherza.

Medycyna Zachodnia i Tradycyjna Chińska zgodnie zalecają unikać spożywania orzechów włoskich przy biegunkach. Z powodu obecności pochodnych kwasu alfa-linolenowego nie zaleca się ich spożywania przy raku prostaty.

Substancje czynne

Orzechy włoskie zawierają liczne kwasy organiczne (m.in. kawowy, neo-chlorogenowy), chinony (juglon, hydrodżuglon), terpeny (szczególnie germakren D), flawonoidy (kwercetyna, kemferol), garbniki z ich pochodnymi (kwas galusowy, kwas elagowy), witaminy i prowitamin (beta-karoten, witaminy C, E, B3, B5, B6), a także liczne mikroelementy (przede wszystkim potas, fosfor, magnez).

Orzech włoski jest bardzo sycący i kaloryczny, ponieważ zawiera około 70% tłuszczów (dokładnie 62–71% według analiz), w tym nienasycone kwasy tłuszczowe (21–40% oleinianów, 44–60% linolanów, 7–12% linoleinianów), 18% białka oraz około 3% węglowodanów.

Tradycyjne dawkowanie

Nie ustalono oficjalnej zalecanej dawki orzechów włoskich dla dorosłych czy dzieci – kluczowe jest umiarkowanie i rozsądek.