Orzechy brazylijskie – Bertholletia excelsa

Nazwy zwyczajowe: Orzechy brazylijskie, orzechy para, orzechy amazońskie, Juvia, Juvia ztepilá, Brazil nuts, Castanha-do-Pará, Brazil walnut, Bertholletia excelsa, Para nut, Para nuts, Amazonian nuts, orzech para (globalnie), Brazil nut (ang.), Noix du Brésil (fr.), Nuez de Brasil (hiszp.), Castanha do Brasil (port.), allegedly chestnut (pot. pol., dawniej kasztan brazylijski)

Nazwa łacińska: Bertholletia excelsa

Pochodzenie: Azja, Ameryka Południowa

Krótki wstęp

Juvia ztepilá, czyli drzewo orzecha brazylijskiego, rzadko jest uprawiane na plantacjach ze względu na wyjątkowe wymagania dotyczące zapylania – większość światowej produkcji pochodzi ze starych, dziko rosnących drzew w niezmienionych lasach Amazonii. Zasiedlone lasy tracą duże pszczoły (rodzaje Bombus, Centris, Epicharis, Eulaema i Xylocopa), które są jedynymi efektywnymi zapylaczami tych drzew, przez co uprawa plantacyjna jest nieopłacalna. W Brazylii, Malezji i na Sri Lance podejmowano próby tworzenia plantacji, jednak ich wydajność okazała się niska. Z dojrzałych owoców nasiona są ręcznie wydobywane, a część z nich, których nie zbiorą ludzie lub nie zjedzą zwierzęta (np. aguti), kiełkuje, co prowadzi do naturalnej odnowy i rozszerzania populacji. Dojrzałość owoców następuje po około 14 miesiącach od zapylenia, a sam owoc – duża, twarda torebka, o średnicy 10–15 cm i wadze nawet 2 kg – może zawierać do 24 trójkątnych nasion. Otwory w skorupie ułatwiają dostęp większym gryzoniom, które mogą rozłupać skorupę. Zwierzęta te czasem zakopują nasiona, które w korzystnych warunkach kiełkują po kilkunastu dniach do kilku lat. Wydajne plonowanie drzew rozpoczyna się zazwyczaj w wieku 14–20 lat. Roczna produkcja wynosi około 20 000 ton orzechów, z czego 50% pochodzi z Boliwii, 40% z Brazylii, a reszta z Peru. Poza nasionami, wykorzystywane jest również drewno i właściwości lecznicze drzewa.

Juvia ztepilá jest symbolem złożonego ekosystemu Amazonii – w zapylaniu i rozmnażaniu tego drzewa kluczową rolę odgrywają zarówno specjalistyczne owady, jak i konkretne gatunki gryzoni (np. aguti), które potrafią przedostać się przez twardą skorupę owocu. To doskonały przykład wzajemnych zależności roślin i zwierząt w tropikalnym lesie deszczowym.

Opis szczegółowy

Orzechy o tradycyjnym zastosowaniu w Amazonii.

Informacje botaniczne

Juvia ztepilá (Bertholletia excelsa) to majestatyczne, zimozielone drzewo osiągające 25–55 metrów wysokości. Tworzy ogromną, kulistą koronę, a jego prosty pień, wolny od gałęzi do połowy wysokości, może osiągać 1–2 metry średnicy. Kora jest szara, gładka. Drzewa te często dożywają nawet 500 lat, niektóre źródła podają wiek nawet do 1000 lat. Liście są pojedyncze, skórzaste, całobrzegie, naprzemianległe, o długości 15–40 cm i szerokości 5–20 cm, owalnego kształtu. Kwiaty są niewielkie, zielono-biało-żółtawe, o intensywnym zapachu, zebrane w wiechowate kwiatostany. Owoc to duża, kulista, twarda torebka o średnicy 10–20 cm, z trwałym endokarpem i wieczkiem u podstawy. Wewnątrz znajduje się od 12 do 22 trójściennych nasion długości 4–5 cm – to właśnie orzechy brazylijskie, w twardych, pomarszczonych łupinach, z jasnym, oleistym, bardzo smacznym jądrem.

Pochodzenie i występowanie

Juvia pochodzi z terenów dzisiejszej Gujany, Wenezueli, Brazylii, wschodniej Kolumbii, wschodniego Peru oraz Boliwii. Rośnie naturalnie na wilgotnych, dobrze zdrenowanych, nizinnych glebach na wysokości 100–200 m n.p.m., najczęściej grupowo (tzw. „stands”) w pobliżu rzek Amazonka, Rio Negro, Tapajós i Orinoko. Największe skupiska występują w brazylijskich stanach Acre, Amazonia, Maranhão, Pará, Mato Grosso, Rondônia i Amapá, a także w Surinamie i południowo-wschodniej Azji, gdzie zostały sztucznie zasadzone, jednak bez sukcesów ekonomicznych. Drzewa te są objęte ochroną, a wycinka w Brazylii jest zakazana prawem. W przestrzeni zurbanizowanej para orzechy bywają problematyczne z uwagi na ciężar owoców (stanowią zagrożenie dla przechodniów) i możliwość zapychania kanalizacji. Orzechy nie unoszą się na wodzie, lecz toną.

Zastosowanie / dawkowanie

Tłoczony olej z orzechów brazylijskich odżywia i nawilża skórę oraz jest szeroko wykorzystywany w przemyśle kosmetycznym (szampony, odżywki, kremy, kosmetyki do pielęgnacji włosów i skóry). Produkty z olejem z orzechów brazylijskich nadają włosom blask, wzmacniają cebulki i nawilżają skórę. Sam olej dodaje się również do produktów spożywczych, wykorzystuje do produkcji świec czy lamp olejowych, a dawniej i do mydła.

Orzechy są cenioną przekąską i ważnym składnikiem diety mieszkańców Amazonii. Można je spożywać na surowo lub dodawać do batonów, wypieków czy innych dań. Są również źródłem wartościowego białka i tłuszczów. Wśród rdzennych plemion Amazonii stosuje się je tradycyjnie do neutralizacji wolnych rodników, jako pokarm wysokowartościowy oraz jako środek łagodzący bóle brzucha i dolegliwości żołądkowe. Regularne spożywanie orzechów brazylijskich ma także chronić przed chorobami wątroby, a stosowane zewnętrznie pomagają odstraszać owady. Oprócz tego, używano ich nawet jako płacidło.

W brazylijskiej medycynie ludowej skorupy owoców („małpie miseczki”) wykorzystywano jako naczynia do picia, miski do zbierania lateksu, a także jako pojemniki do odwarów na łagodzenie bólu brzucha. Palony orzech potrafi zapłonąć – za sprawą wysokiej zawartości tłuszczów.

Orzechy brazylijskie to największe naturalne źródło selenu, pierwiastka o działaniu antyoksydacyjnym i wspierającym odporność. Wysoka zawartość selenu przyczyniła się do badań nad prewencyjnym działaniem tych orzechów przeciw rakowi prostaty i innym nowotworom. Zaleca się jednak umiarkowaną konsumpcję z uwagi na możliwe reakcje alergiczne i wysoką zawartość selenu.

Substancje czynne

Jądra orzechów brazylijskich są wyjątkowo bogate w tłuszcze (ok. 70%), białko (ok. 15%), węglowodany (ok. 7%), witaminy (A, B1, B2, B3, E, D) oraz minerały (selen, fosfor, magnez, żelazo, wapń, potas). Orzechy zawierają także niezbędne kwasy tłuszczowe (głównie palmitynowy, oleinowy, linolowy i alfa-linolenowy) i liczne aminokwasy (cysteinę, metioninę, glutaminę, kwas glutaminowy, argininę). Śladowe ilości: antymon, cez, lantan, skand, itterb.

Dawkowanie

Według uznania i możliwości – zaleca się jednak spożywać 1–2 orzechy dziennie, ze względu na bardzo wysoką zawartość selenu.