Orzesznica podziemna – Arachis hypogaea

Nazwy zwyczajowe: Orzesznica podziemna, orzeszki ziemne, arachid, orzeszek ziemny, orzech arachidowy, fistaszek, fistaszki, orzeszki arachidowe, peanut (ang.), Arachis hypogaea (łac.), groundnut, earthnut, monkey nut

Nazwa łacińska: Arachis hypogaea

Pochodzenie: Afryka, Azja, Europa, Ameryka Południowa, Ameryka Północna

Krótki wstęp

Orzesznica podziemna najlepiej rośnie na lekkich, piaszczystych glebach o odczynie pH 5,9–7,0. Preferuje podłoże bogate w azot, który często dodaje się przy nawożeniu. W USA gleby nawozi się dodatkowo wapniem, sodem i fosforem oraz stosuje płodozmian dla zwiększenia wydajności. Przy optymalnym nawodnieniu (do 500 mm opadów) zbiór następuje po 90–130 dniach od zasiewu. Najwięksi producenci to Chiny, Indie i USA (Georgia, Teksas, Alabama), a światowe zbiory wyniosły ok. 44 mln ton (w 2014 r.). W Europie uprawia się ją tradycyjnie m.in. w Grecji, a w Afryce największe plantacje znajdują się w Nigerii i Sudanie.

Opis szczegółowy

Nie musimy sobie żałować – wystarczy sięgnąć po garść orzeszków ziemnych!

Informacje botaniczne

Orzesznica podziemna to bylina należąca do rodziny bobowatych, osiągająca wysokość do 50 cm. Roślina wchodzi w symbiozę z bakteriami brodawkowymi na korzeniach, dzięki czemu wiąże azot z powietrza. Liście są ułożone naprzeciwlegle, lancetowate, złożone z 4 listków (każdy o długości 1–6 cm i szerokości 1–3 cm) i wykazują tzw. ruchy senne, czyli nyktinastię. Kwiaty są żółto-pomarańczowe do czerwonych, mają 1–2 cm długości i pojawiają się pojedynczo lub w małych skupiskach w kątach liści, jednak każdy kwiat kwitnie tylko jeden dzień. Po zapyleniu szybko wydłuża się szypułka, która transportuje zalążnię ku ziemi, by wniknąć do gleby (do 6 cm głębokości), gdzie przekształca się w strąk. Strąki orzeszków ziemnych dojrzewają pod ziemią – to wyjątkowa forma geokarpii – mogą mieć 3–7 cm i zawierają od 1 do 4 nasion.

Pochodzenie i występowanie

Ojczyzną orzesznicy podziemnej jest Ameryka Południowa, gdzie roślina została udomowiona i wyhodowana w wielu odmianach. Obecnie uprawia się ją niemal na całym świecie – od Ameryki Północnej, poprzez Azję, Europę, po Afrykę, wszędzie tam, gdzie panują odpowiednie warunki.

Zastosowanie / dawkowanie

Orzeszki ziemne stanowią klasyczny składnik pikantnych sosów kuchni południowo-wschodniej Azji (Malezja, Wietnam, Indonezja). W Indiach spożywa się je na surowo (w sałatkach bądź samodzielnie), prażone z solą, rozdrabniane (do słodyczy), z cukrem lub gotowane. Gotowane orzeszki ziemne są popularną przekąską m.in. w USA, Indiach czy Chinach. W Peru, Meksyku i innych krajach orzeszki ziemne są częścią dań mięsnych. Na Bliskim Wschodzie, zwłaszcza w Izraelu, popularnością cieszą się smażone orzeszki ziemne w panierce z solą. Orzeszki ziemne w różnych formach jako przekąskę chętnie spożywa również ludność Afryki Zachodniej (Nigeria, Senegal, Ghana) i Wschodniej (Uganda, Zambia itp.).

Olej arachidowy znajduje szerokie zastosowanie kulinarne – do smażenia i gotowania, przede wszystkim dzięki wysokiej temperaturze dymienia oraz korzystnemu profilowi kwasów tłuszczowych, co powoduje, że olej wolniej jełczeje. Z oleju arachidowego produkuje się również masło orzechowe. Poza przemysłem spożywczym, jest wykorzystywany w farmacji i kosmetyce.

Dzięki wysokiej zawartości tłuszczów, białka i wartości energetycznej, orzeszki ziemne cenione są jako produkt wspierający walkę z niedożywieniem. WHO, UNICEF i Lekarze bez Granic stosują je w programach żywieniowych dla dzieci cierpiących na niedożywienie i chroniczny niedostatek żywności. Badania wykazały, że spożywanie orzeszków ziemnych nie tylko skutecznie zaspokaja głód, ale również powoduje wzrost poziomu hormonu sytości, wpływając na poczucie nasycenia. Orzeszki są sycące i kaloryczne, jednak spożywane w umiarkowanych ilościach nie powodują wzrostu BMI ani odkładania tłuszczu.

Resweratrol zawarty w orzeszkach ziemnych opóźnia procesy starzenia się tkanek na poziomie komórkowym. Związki te wykazują silne działanie przeciwutleniające, pozytywnie wpływając na profilaktykę nowotworów, chorób serca, chorób neurodegeneracyjnych jak choroba Alzheimera, a także zapalnych chorób przewlekłych. Udowodniono, że resweratrol może zwiększyć ukrwienie mózgu nawet o 30%, zmniejszając ryzyko udaru oraz chroniąc przed miażdżycą.

Orzeszki ziemne zawierają również koenzym Q10, wspomagający regenerację komórek i wykazujący działanie antyoksydacyjne oraz opóźniający rozwój chorób sercowo-naczyniowych. Obecne aminokwasy wzmacniają układ odpornościowy, mają także korzystny wpływ na serce i mogą wspomagać leczenie impotencji.

Badania na zwierzętach wykazały, że regularne spożywanie orzeszków ziemnych obniża poziom cholesterolu całkowitego (o 11%), LDL (tzw. złego cholesterolu, o 14%) oraz trójglicerydów, zwiększając jednocześnie stężenie HDL (dobrego cholesterolu). Zawarte w roślinie fitosterole wiążą cholesterol w przewodzie pokarmowym i zmniejszają jego ilość w organizmie.

Kolejne badania wykazały, że fitosterole i inne aktywne biologicznie związki orzeszków ziemnych mogą hamować rozwój niektórych nowotworów (płuca, żołądek, prostata, pierś, jelito grube, jajnik), poprzez różne mechanizmy – najczęściej poprzez odcinanie dopływu krwi do guzów.

Obecne w orzeszkach ziemnych fitosterole, flawonoidy i polifenole wykazują silne właściwości antyoksydacyjne. Obecne p-kumaryny mogą zwiększyć potencjał antyoksydacyjny aż o 22%. Wg badań z 2006 r., antyoksydacyjny potencjał orzeszków ziemnych przewyższa nawet zieloną herbatę i czerwone wino.

Regularne spożywanie orzeszków ziemnych wiąże się z niższym ryzykiem wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych oraz mniejszą śmiertelnością z powodu tych schorzeń.

U osób po 65. roku życia zaobserwowano poprawę funkcji poznawczych w początkowym stadium choroby Alzheimera przy odpowiedniej dawce niacyny pochodzącej z orzeszków ziemnych. Witamina E wykazuje neuroprotekcyjny wpływ na układ nerwowy, podczas gdy resweratrol jest postrzegany jako cenny składnik w profilaktyce choroby Alzheimera i innych schorzeń neurodegeneracyjnych.

Ograniczenia

Orzeszki ziemne zawierają białka, które mogą wzbudzać reakcje alergiczne.

Substancje czynne

W 100 g orzeszków ziemnych znajduje się ok. 2390 kJ energii. Stanowią one doskonałe źródło witamin z grupy B (tiamina, ryboflawina, niacyna, kwas pantotenowy, pirydoksyna, foliany), witaminy E, witaminy C i minerałów (mangan, magnez, fosfor, cynk, żelazo) oraz błonnika. 100 g orzeszków to aż 25 g białka, 21 g węglowodanów i 48 g tłuszczu. Wśród najcenniejszych składników biochemicznie aktywnych wymienić należy polifenole (β-sitosterol, stigmasterol, kampesterol), wielonienasycone i jednonienasycone kwasy tłuszczowe, koenzym Q10, fytosterole oraz resweratrol (w jednej garści około 70 mikrogramów).

Tradycyjne dawkowanie

Optymalne dawkowanie zapewniające pozytywny wpływ na organizm człowieka nie zostało jednoznacznie określone.