Pięciornik gęsi – Potentilla anserina

Nazwy zwyczajowe: Pięciornik gęsi, gęsia stopa, gęsia nóżka, piątka, srebrnik, herbata na skurcze, pięciornik srebrzysty, pięciornik jedwabisty, Potentilla anserina, Silverweed, Goose-wort, ansérine, potentilla, Lapchatka gusinaja (ros.), Gänsefingerkraut (niem.), djuma, droma, toma, doma, gasort, richette

Nazwa łacińska: Potentilla anserina

Pochodzenie: Azja, Australia, Europa, Ameryka Południowa, Ameryka Północna

Krótki wstęp

Pięciornik gęsi to bardzo pospolita roślina, łatwo rozmnażająca się przez nasiona, kłącza i rozłogi, często postrzegana jako uciążliwy chwast – szczególnie na wilgotnych łąkach i zaniedbanych ogrodach. Młode rośliny wykiełkowane z nasion tworzą na początku liściastą rozetę, a w kolejnym sezonie wydłużone rozłogi z nowymi roślinami. Owoce mają długość ok. 2 mm i zbierają się w gładkie, czerwonobrązowe zbiorowe owocostany. Pięciornika zapyla najczęściej owad szukający nektaru, ale w przypadku deszczu możliwe jest także samozapylenie dzięki stykaniu się pręcików i słupków. Roślina przez wieki była uprawiana ze względu na jadalny korzeń, który gotowano do jedzenia zwłaszcza wtedy, gdy brakowało innych warzyw. Kuchnia tybetańska zna pięciornika gęsiego jako warzywo gotowane w maśle i cukrze, podawane tradycyjnie podczas noworocznych uczt.

Opis szczegółowy

Pięciornik gęsi to tradycyjne europejskie zioło polecane zwłaszcza kobietom – dla zachowania ich zdrowia i komfortu w trudnych chwilach.

Informacje botaniczne

Pięciornik gęsi to bylina o krótkim, mocnym, rozgałęzionym kłączu, z którego wyrastają rozety liści. Z drobnych węzłów pojawiają się rozłogi, osiągające nawet metr długości. Liście mają do 20 cm, są nieparzystopierzaste, złożone z 13–21 podłużnych, owalnych listków o piłkowanych brzegach. Spodnia strona liści jest srebrzysto-biała i owłosiona, wierzchnia – filcowata lub szarawobiała. Kwiaty mają średnicę 1,5–2,5 cm, zebrane pojedynczo na szypułkach wyrastających po bokach łodygi, zwykle dwukrotnie dłuższych niż sam kwiat. Składają się z pięciu żółtych, zaokrąglonych płatków oraz z 20 pręcików rozmieszczonych w trzech okółkach. Kwiaty rozwijają się od maja do jesieni. Roślina rozmnaża się zarówno przez nasiona, jak i intensywnie dzięki kłączom i rozłogom.

Pięciornik gęsi najczęściej można spotkać na piaszczystych, żwirowych lub kamienistych, wilgotnych terenach – na łąkach, nieużytkach, pastwiskach, poboczach, ogrodach i rowach. Lubi stanowiska o wysokiej wilgotności, ale potrafi przetrwać także na suchszych lub lekko zasolonych glebach. Kwiaty są zapylane przez owady, rzadziej przez własny pyłek (samoistne zapylenie następuje podczas deszczu).

Pochodzenie i występowanie

Naturalnym obszarem występowania pięciornika gęsiego są rejony Azji południowo-wschodniej, jednak obecnie rozprzestrzenił się szeroko w strefie umiarkowanej całej półkuli północnej – od Europy, przez Kaukaz, Azję Środkową, Chiny, po Amerykę Północną i Grenlandię. Zawleczono go także do Australii, Ameryki Południowej i Nowej Zelandii. W Polsce rośnie bardzo pospolicie – od nizin do podnóży gór. W Alpach spotykano go nawet na wysokości 2500 m n.p.m.

Zastosowanie / dawkowanie

Surowcem zielarskim jest ziele pięciornika gęsiego (Herba anserinae), rzadziej stosowany jest również korzeń rośliny. Najlepiej zbierać je od maja do czerwca, odcinając całą nadziemną część zdrowych, nieuszkodzonych roślin. Suszyć należy w cieniu, w przewiewnym miejscu, w temperaturze nieprzekraczającej 40°C. Gotowy surowiec jest bezwonny, o cierpkim smaku i zachowuje swoje właściwości nawet kilka lat.

Ziele pięciornika gęsiego można stosować samodzielnie lub jako składnik mieszanek – zarówno jako napar, odwar do picia, jak i do stosowania zewnętrznego (okłady, kąpiele, płukanki przy stanach zapalnych skóry, ranach, na błony śluzowe jamy ustnej oraz na bolesne dziąsła). Napar poleca się kobietom przy nieregularnym cyklu, bolesnych miesiączkach, bólach brzucha, czy jako wsparcie przy objawach menopauzy. Stosowany był tradycyjnie także na dolegliwości gastryczne, w biegunkach, przy skurczach przewodu pokarmowego i dróg moczowo-płciowych, dla poprawy trawienia, jako środek ściągający oraz przeciwzapalny. Przetwory ze świeżego korzenia można spożywać po zagotowaniu lub wykorzystywać w kuchni – w historicznych przekazach europejskich i azjatyckich opisywano dodawanie korzeni do potraw, sałatek i zup.

W magii ludowej pięciornik uważany był za roślinę przynoszącą moc, mądrość i ochronę – zalecano noszenie go podczas rozpraw sądowych oraz jako amulet domowy na szczęście i zdrowie. W przeszłości był uznawany za chwast uciążliwy na polach i w ogrodach, dziś problematyczny głównie w wilgotnych, zaniedbanych miejscach.

Według dawnych i współczesnych zielników, ziele pięciornika gęsiego działa rozkurczowo (szczególnie na mięśnie gładkie jelit i układu moczowo-płciowego), przeciwzapalnie i ściągająco. Sprawdza się przy krwawych biegunkach, kolkach, skurczach mięśni, niedokrwieniu kończyn dolnych, problemach żółciowych, zapaleniu oskrzeli oraz do zewnętrznego wspomagania gojenia się ran. Często jest też wykorzystywany w homeopatii – najczęściej przy trudnych do opanowania skurczach i kobiecych dolegliwościach. Nowoczesne badania potwierdzają pozytywny wpływ pięciornika gęsiego na układ moczowo-płciowy kobiet i komfort menstruacyjny w łagodnych, niezaawansowanych stanach.

Składniki aktywne

Ziele pięciornika gęsiego zawiera znaczne ilości tanin katechinowych (do 2%), flawonoidy, gorycze, glikozydy, żywice, kwasy tłuszczowe, kwasy organiczne, polisacharydy o śluzowatym charakterze, olejki eteryczne (m.in. tormentol), cholinę, witaminę C, śladowe ilości litu oraz inne, słabo poznane substancje.

Tradycyjne dawkowanie

Odwar z ziela: 1–2 łyżeczki ziela zalać szklanką wody, gotować około 3 minuty, przecedzić. Pić 3x dziennie.
Napar: 1 łyżkę (ok. 2 g) ziela zalać 150 ml wrzącej wody, zaparzać 10 minut, odcedzić, pić 2–4 razy dziennie przed posiłkiem.
Odwar mleczny: 5 g ziela na 250 ml mleka, zagotować i zaparzać 5 minut – pić 3x dziennie na 30 minut przed jedzeniem.

Do stosowania zewnętrznego: silniejszy odwar można stosować do płukanek lub okładów nawet kilka razy dziennie.
W mieszankach przeciwskurczowych pięciornik łączyć z rumiankiem, krwawnikiem i melisą w równych proporcjach (ok. 1 g mieszanki na 200 ml wrzątku, parzyć 15 minut) – pić do 3 szklanek dziennie, najlepiej z dodatkiem miodu.
Przy dolegliwościach trawiennych połączyć z miętą, krwawnikiem, centurią lub jako składnik mieszanek z wybranymi nasionami (np. anyżu, kminku, biedrzeńca, arcydzięgla czy kopru włoskiego). Jako środek żółciopędny zaleca się zestawić z mniszkiem lekarskim, przywrotnikiem, korą kruszyny lub miętą.

Uwaga: Nie zaleca się stosowania pięciornika gęsiego przez kobiety w ciąży i karmiące ze względu na brak potwierdzonych danych dotyczących bezpieczeństwa.