Pistacja – Pistacia vera

Opis szczegółowy

Pistacja to znana na całym świecie przekąska o doskonałym wpływie na ludzki organizm.

Informacje botaniczne

Pistacja, czyli Pistacia vera, to krzewiasty drzewo, które może dorastać nawet do 10 metrów wysokości i 30 metrów szerokości. Roślina może żyć nawet 400 lat. Pistacja posiada opadające, igiełkowate liście długości ok. 10–20 cm. To drzewo dwupienne, co oznacza, że występują osobne osobniki męskie i żeńskie. Kwiaty są bezpłatkowe, jednopłciowe i pojawiają się na wierzchołkach gałązek.

Owocem jest pestkowiec zawierający podłużne, jadalne nasiono. Nasiono, kulinarnie postrzegane jako orzech, nie jest jednak nim w sensie botanicznym. Owoc posiada twardą, kremową łupinę, a nasiona zebrane są w grona. Jądro ma szaro-różową skórkę i zielonkawy miąższ o charakterystycznym smaku.

W momencie dojrzewania owocu, barwa łupiny zmienia się z zielonej na jesienny żółto-czerwony odcień, a skorupa często samoistnie pęka i otwiera się – to tzw. dehiscencja świadcząca o dojrzałości nasion.

Pochodzenie i występowanie

Aktualnie uprawiane pistacje po raz pierwszy pojawiły się prawdopodobnie w Azji Środkowej w epoce brązu – najstarsze znaleziska pochodzą z Djerkutanu w dzisiejszym Uzbekistanie. Drzewo wywodzi się albo ze środkowej Azji, albo z Bliskiego Wschodu. Dziś największymi światowymi producentami pistacji są Iran, USA i Turcja. W mniejszych ilościach uprawia się je w Chinach, Syrii i Grecji.

Pistacja jest obecnie rozpowszechniona niemal we wszystkich ciepłych regionach klimatu subtropikalnego. Dzikie drzewa można spotkać w górach Afganistanu i Iranu na wysokości 500–2000 m n.p.m.

Zastosowanie / dawkowanie

Odkrycia archeologiczne pokazują, że pistacja była znana już około 6750 lat p.n.e. Starożytni historycy opisują, iż została sprowadzona z Syrii do Włoch przez Lukiusa Vitelliusa w 35 r.n.e., do Hiszpanii natomiast przez Flaccusa Pompejusza w tym samym roku.

W Europie pistacja pojawiła się dzięki drogom handlowym ze starożytnej Grecji i Rzymu. Nazwa pochodzi z języka perskiego – od słowa "pesteh", następnie zmieniona na "pistákion" w grece i "pistacium" w łacinie. We włoskim średniowieczu przyjęła się forma "pistacchio".

Pistacje były komercyjnie uprawiane w krajach anglojęzycznych od XIX wieku, najpierw w Australii, następnie w USA (Nowy Meksyk, Kalifornia), a w XX wieku pojawiły się także nad Nilem i w Chinach.

Pistacja jest uprawiana głównie dla nasion (orzeszków pistacjowych), które spożywa się na surowo, prażone lub jako składnik słodkości i przysmaków (np. lody pistacjowe, baklava, lokum, mortadela, halva, czekolady, ciastka, pasty, masło pistacjowe). W kuchni śródziemnomorskiej pistacje są bardzo popularne; znane są także wyroby regionalne, takie jak pistacjowe sałatki czy neapolitańskie lody. Najpopularniejszym kultivarem na świecie jest "Kerman".

Pistacje wykazują zdolność ograniczania apetytu – są niskokaloryczne, a zarazem zapewniają uczucie sytości, co wykorzystują osoby odchudzające się. Cechują się wyjątkowym smakiem i zielonym kolorem miąższu. W Chinach określane są mianem „wesołych orzechów”, a w Iranie „uśmiechniętych pistacji”.

Według badań pistacje mogą pomagać w redukcji cholesterolu LDL i wspierać zdrowy profil lipidowy. Regularna konsumpcja (ok. 50 sztuk dziennie) dostarcza ok. 170 kalorii i korzystnie wpływa na profil lipidowy krwi oraz ryzyko chorób serca. Niektóre badania sugerują zmiany poziomu HDL i LDL cholesterolu przy odpowiedniej ilości spożywanych orzechów, bez negatywnego wpływu na poziom trójglicerydów czy ciśnienie krwi.

Pistacje są bogate w antyoksydanty: karoten, luteinę, witaminę E i polifenole, które pomagają usuwać wolne rodniki. Szczególnie luteina chroni komórki przed utlenianiem LDL, co sprzyja profilaktyce chorób serca i zmniejsza stany zapalne.

Klinicznie pistacje oceniane są jako korzystne w przypadku hipercholesterolemii. Spożywanie nieprażonych nasion wpływa na poprawę profilu lipidowego, co udowodniono w badaniach z udziałem osób zdrowych i pacjentów z podwyższonym cholesterolem.

Według FDA (Agencji ds. Żywności i Leków, 2003) regularne spożycie ok. 43 g orzechów dziennie może zmniejszyć ryzyko chorób serca.

Ekstrakty z pistacji wykazują in vitro nieszkodliwe działanie wobec patogenów bakteryjnych oraz aktywność przeciwwirusową (zwłaszcza wobec wirusa opryszczki prostej).

Pistacje mogą także zapobiegać procesowi glikacji, co jest pomocne szczególnie w zapobieganiu powikłaniom cukrzycy. Luteina i zeaksantyna chronią narząd wzroku i są polecane w profilaktyce zwyrodnienia plamki żółtej.

Olej pistacjowy bywa wykorzystywany w kosmetyce dzięki właściwościom nawilżającym i przyjemnemu zapachowi (stosowany także w aromaterapii).

Medycyna tradycyjna

W tradycyjnej medycynie chińskiej cała pistacja wykorzystywana jest na bóle brzucha, brak miesiączki, oparzenia, obtarcia, biegunkę, problemy ginekologiczne, świąd, reumatyzm, schorzenia wątroby, wrzody i urazy. Nasiona służą jako środek uspokajający (sedatywny) i wzmacniający (tonizujący). Pistacje są tradycyjnie stosowane jako środek łagodzący ból i przeciwzapalny, zarówno w stanach ostrych, jak i przewlekłych.

Pistacje są rośliną bardzo łatwopalną – nie należy przechowywać ich w dużych ilościach w jednym miejscu, ponieważ mogą ulec samozapłonowi. Podobnie jak inne rośliny z tej rodziny, mogą wywoływać alergie.

Substancje czynne

100 g pistacji to ok. 562 kcal. Zawierają dużo białka, błonnika, minerałów (wapń, magnez, żelazo, mangan, fosfor, potas, cynk) i witamin (A, B1, B2, B3, C, B5, B6, B12, E, D, kwas foliowy), kwasów tłuszczowych nasyconych (palmitynowy, stearynowy) oraz nienasyconych (oleinowy, linolowy). Obfitują w miedź, witaminę B6 i mangan – wszystkie te składniki są ważne dla układu kostnego, metabolizmu tłuszczów i węglowodanów oraz dobrej pracy tkanek. Pistacje cechuje wysoka zawartość błonnika.

Nasiona pistacji są bogate w białka, oleje i witaminę E. Niesolone są dobrym źródłem potasu i mają mało sodu, zawierają także kwas linolowy i linolenowy. Wśród antyoksydantów wymienić można: alfa- i gamma-tokoferol, witaminę C, proantocyjanidyny, trans-resweratrol, daidzeinę, genisteinę i izoflawony.

Tradycyjne dawkowanie

Dawkowanie pistacji zależy od potrzeb i zwyczajów. By pokryć dzienne zapotrzebowanie na antyoksydanty, białko i minerały, najlepiej zjeść garść pistacji (ok. 43–50 g). Optymalna ilość może różnić się w zależności od celu suplementacji czy wskazań badań naukowych.

Dla udoskonalenia profilu lipidowego zaleca się, by pistacje stanowiły ok. 20% dziennej wartości kalorycznej. Niektóre badania rekomendują spożycie ok. 65–75 g dziennie dla dorosłych, inne do 125 g dziennie.