Pokrzywa zwyczajna

Opis szczegółowy

Pokrzywa zwyczajna to niezwykle popularne zioło, znane zarówno z tradycji ludowej, jak i licznych badań naukowych.

Informacje botaniczne

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) jest wieloletnią, dwupienną byliną osiągającą wysokość do 2 metrów. Łodyga wyprostowana, zielona, czterokanciasta, wyraźnie owłosiona, czasem niemal naga. Liście naprzemianległe, osadzone na ogonkach, nakrzyżległe, o długiej blaszcze, jajowate lub lancetowate, delikatne, u nasady sercowate, dorastające do 15 cm. Brzegi blaszek są piłkowane lub ząbkowane, powierzchnia pokryta włoskami, przede wszystkim na unerwieniu znajdują się liczne parzące włoski. Roślina rozprzestrzenia się za pomocą rozłogów i kłączy, które żółkną przekształcając się w korzenie. Kwiaty są jednopłciowe, zebrane w kwiatostany wyrastające z kątów liści; są niepozorne, czteropłatkowe, zielonkawe lub brunatne. Kwitnie od czerwca do października.

Pochodzenie i występowanie

Pokrzywa pierwotnie występowała w całej Europie – od zachodniej Syberii (sięgając aż po Iran), przez Skandynawię aż po południową Europę. Najczęściej spotykana była w lasach zalewowych i wilgotnych stanowiskach, szczególnie w pobliżu cieków wodnych. Współcześnie pokrzywa występuje niemal na całym świecie, preferując tereny przekształcone przez człowieka. Jest niezawodnym wskaźnikiem obecności azotu w glebie.

Naturalnie rośnie na półkuli północnej, w Ameryce Południowej została sztucznie wprowadzona, gdzie się zadomowiła i jest uważana za bardzo inwazyjny gatunek. W Polsce pokrzywa jest powszechna na całym obszarze, niezależnie od wysokości. Występuje na nieużytkach, poboczach, w rowach, wilgotnych lasach, przy płotach, na łąkach i wśród zarośli. Często uznawana jest za niepożądany chwast w ogrodach oraz wokół domów, preferując gleby wilgotne i bogate w azot, gdzie tworzy gęste i wysokie łany.

Zastosowanie / dawkowanie

Pokrzywa zwyczajna to roślina o niezwykle bogatej tradycji ludowej. Wiąże się z nią wiele podań i zwyczajów, m.in. magiczne rytuały związane z ochroną domostwa lub wróżeniem zdrowia. Liście pokrzywy są cenionym składnikiem kulinarnym – przyrządza się je jak szpinak, dodaje do risotto, makaronów, klusek, zup, zapiekanek, omletów czy pasztetów. Surowe, drobno posiekane liście można stosować jako posypkę do pizzy, dań słodkich (ciasta, gofry), past lub przypraw. Aby zneutralizować parzące włoski, zaleca się rozgniecenie świeżych liści wałkiem.

W przeszłości z pokrzywy przygotowywano pudding oraz specjalne odmiany piwa. Maceraty liści były używane do produkcji serów, likierów i ziołowych herbat. Pokrzywa służy także do pozyskiwania roślinnego białka – podwójnie więcej niż w soi! W najzimniejszych rejonach Wielkiej Brytanii pokrzywa używana była do tuczenia trzody chlewnej.

Łodygi pokrzywy są bogate w wytrzymałe włókna wykorzystywane w przemyśle tekstylnym – popularne szczególnie w Niemczech i Austrii podczas I wojny światowej. Roślina używana jest także do barwienia tkanin. Ogrodnicy wytwarzają z pokrzywy płynny nawóz, a liście szeroko stosuje się w kosmetyce.

Pokrzywa zwyczajna funkcjonuje jako naturalny środek moczopędny (diuretyk), obniżający poziom cukru we krwi, działający przeciwzapalnie, przeciwkrwotocznie, wspierający leczenie anemii i podnoszący produkcję czerwonych krwinek. Pobudza laktację u kobiet karmiących, poprawia trawienie, łagodzi wzdęcia, pomaga w odkrztuszaniu i leczeniu przeziębień, usprawnia oddawanie moczu, łagodzi infekcje dróg moczowych i stymuluje perystaltykę jelit.

W ziołolecznictwie zachodnim mówi się o wewnętrznym stosowaniu naparu i ziela pokrzywy przy bólach głowy, zapaleniu nerek i dróg moczowych, wysokim cukrze we krwi (nawet w leczeniu cukrzycy), wspomagająco pracę trzustki, przy alergiach – szczególnie katarze siennym, przy wrzodach żołądka, przeziębieniach, kolkach żółciowych, skurczach żołądka i wrzodach jelitowych. Nalewka z pokrzywy zalecana jest na schorzenia wątroby, śledziony (nawet przy nowotworach), pęcherzyka żółciowego oraz płuc.

Zewnętrznie pokrzywa stosowana jest w formie okładów na przyspieszenie gojenia ran, regenerację skóry, przeciw potliwości, na obrzęki i uczucie ciężkich nóg, przy egzemach, grzybicy paznokci, odciskach, bólach reumatycznych, dnie i napadach dny. Nalewka polecana jest także przy oparzeniach, krwawieniach z nosa, wypadaniu włosów, łupieżu i łuszczycy.

Świeże części nadziemne przykładane są miejscowo przy udarze, ischiasie, bólach krzyża (lumbago), a literatura opisuje użycie przy zapaleniu nerwów obwodowych, zwłaszcza dłoni i stóp. Sok z pokrzywy stosuje się w dawkach 40-150 g dziennie m.in. przy żółtaczce, pokrzywce, hemoroidach czy biegunkach.

Tradycyjne polskie ziołolecznictwo ceni pokrzywę za właściwości detoksykujące, ściągające, wzmacniające i oczyszczające. Zaleca ją przy nadciśnieniu, objawach miażdżycy czy dnie. Napary wspomagają walkę z infekcjami wirusowymi, kaszlem, cukrzycą, wspierają trawienie, wydzielanie żółci, działają korzystnie na wątrobę i żołądek, jako środek antyseptyczny i wspomagający rekonwalescencję (efekt adaptogenny).

Jednym z najczęstszych tradycyjnych zastosowań jest działanie przeciwzapalne – potwierdzone także naukowo (m.in. przez hamowanie kaskady NF-kappaB i innych czynników prowzapalnych oraz działanie cytokin zawartych w liściach i zielu pokrzywy). Podobne substancje zawarte w korzeniu mogą wspomagać leczenie powiększonej prostaty.

Pokrzywa była szeroko badana pod kątem leczenia choroby Alzheimera, reumatyzmu, astmy, infekcji pęcherza moczowego, zapaleń dziąseł, zespołu jelita drażliwego, pokrzywki, kamieni nerkowych, krtani, stwardnienia rozsianego, powiększonej prostaty, ischiasu i zapaleń ścięgien. W kosmetyce i produktach do pielęgnacji zewnętrznej działa wzmacniająco na cebulki włosowe, ogranicza przetłuszczanie skóry głowy i powstawanie łupieżu.

Pokrzywa zwyczajna uznawana jest obecnie za cenny naturalny diuretyk oraz środek wspomagający łagodzenie problemów z prostatą. W Niemczech produkuje się preparaty oparte na pokrzywie o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym na stawy, drogi moczowe oraz prostatę. W USA preparaty z liści polecane są jako diuretyk, przeciwko reumatyzmowi, na zapalenie prostaty, nadciśnienie i alergiczny nieżyt nosa.

Liście i ziele mają udowodnione działanie przeciwzapalne i immunomodulacyjne, a składniki chemiczne w końcowych częściach ziela wykazują łagodny efekt przeciwbólowy, zmniejszają wrażliwość na ból, działają także na zmniejszenie poziomu histaminy (co ogranicza reakcje alergiczne). Kliniczne badania dokumentują pozytywny wpływ naparów na redukcję bólu przy chorobie zwyrodnieniowej stawów. W badaniach na zwierzętach ekstrakt z pokrzywy łagodzi objawy łagodnego przerostu prostaty, obniża poziom hormonu SHBG, hamuje enzymy 5-alfa-reduktazę i aromatazę (potwierdzone badaniami in vitro).

Tradycyjnie pokrzywa stosowana była jako diuretyk, wspomagający redukcję ciśnienia tętniczego. Ekstrakty z liści hamowały zlepianie płytek krwi, co przypisuje się zawartości flawonoidów. W badaniach na zwierzętach zaobserwowano redukcję cholesterolu (ogólnego, LDL i apolipoproteiny B) oraz poprawę parametrów układu krążenia i moczowego. U zwierząt zauważono też hipotensyjne i diuretyczne działanie wyciągu z pokrzywy oraz poprawę kurczliwości naczyń krwionośnych.

Lektiny zawarte w liściach i nasionach mogą mieć pozytywny wpływ na regulację cukrzycy – stymulują większe przyswajanie glukozy przez komórki trzustki, mięśni oraz zmniejszają wchłanianie glukozy w jelitach. Niektóre badania na gryzoniach wykazały obniżenie poziomu cukru we krwi po podaniu ekstraktu pokrzywy. Opisywane są przypadki indukowania hipoglikemii po zażyciu preparatów z pokrzywy.

Jedno z badań klinicznych wykazało, że 600 mg liofilizowanego liścia pokrzywy poprawia objawy alergicznego nieżytu nosa u dorosłych (potwierdzono działanie immunomodulacyjne i przeciwzapalne). W badaniach in vitro opisano działanie przeciwwirusowe względem HIV, cytomegalowirusa i wybranych wirusów zwierzęcych, a także antybiotyczne w stosunku do niektórych bakterii. Liczne prace dokumentują antyoksydacyjne właściwości liści pokrzywy, wykazujące nawet efekt ochronny dla wątroby i komórek mózgowych.

Potwierdzone jest, że pokrzywa zwyczajna wspiera zdrowie układu oddechowego, skóry, wspomaga walkę z łupieżem, gojenie ran, poprawia stan naczyń krwionośnych, wspomaga pracę nerek, odświeża organizm, wzmacnia stawy, wspiera odporność i jest bogatym źródłem żelaza i makroelementów.

Nie zaleca się stosowania pokrzywy u kobiet w ciąży i karmiących piersią.

Substancje czynne

Skład chemiczny pokrzywy i zawartość poszczególnych substancji zależy od części rośliny. Jest cennym źródłem chlorofilu i białka (dwukrotnie więcej niż soja!), a także zawiera dużo minerałów: wapń, magnez, potas, fosfor, żelazo. Liście bogate są w witaminę C, K i witaminy z grupy B.

Wśród substancji czynnych znaleźć można beta-karoten, glukokininy, aglutyniny, kwasy organiczne, sacharydy (głównie celulozę), fitoncydy, acetylocholinę, sterole (stigmasterol, kampesterol, stist-4-en-3-on), lignany oraz garbniki. Parzące włoski zawierają aminy, histaminę, serotoninę i cholinę. Zidentyfikowano obecność lecytyn.

Tradycyjne dawkowanie

Napar z liści przygotowuje się zalewając pełną łyżeczkę suszu (2-3 g) 250 ml wrzątku, krótko parząc pod przykryciem. Zaleca się picie jednej filiżanki na czczo (pół godziny przed posiłkiem), a w ciągu dnia jeszcze 1-2 filiżanek. Smak można poprawić dodając rumianek lub miętę. Nalewka przygotowywana jest ze świeżych, drobno pokrojonych części rośliny zalanych 30-40% alkoholem (np. wódka żytnia); mieszanka powinna macerować przez ok. 14 dni w ciepłym miejscu.

Syrop z pokrzywy otrzymuje się przez zalanie 250 g ziela 500 ml zimnej wody, gotowanie przez 10 minut, następnie odstawienie na 24 godziny. Po przecedzeniu mieszamy z 0,5 kg miodu. Przechowywać w lodówce i stosować łyżkę dziennie dla wsparcia odporności lub przy problemach z prostatą. Mieszankę na hemoroidy przygotowuje się z 15 części pokrzywy, 10 części mniszka lekarskiego, 30 części krwawnika i 30 części serdecznika. Jedną łyżeczkę mieszanki zalać 250 ml wrzątku i parzyć 10 minut – pić 2-3 razy dziennie po łyczku.