Porzeczka – Ribes

Nazwy zwyczajowe: Porzeczka, czarna porzeczka, czerwona porzeczka, smrodzina, smrodynka, czarne wino, meruzalka, Ribes, currant, black currant, red currant

Nazwa łacińska: Ribes nigrum (rubrum)

Pochodzenie: Azja, Europa, Ameryka Południowa, Ameryka Północna

Krótki wstęp

Jeśli gleba jest odpowiednio zasobna w składniki odżywcze, porzeczka poradzi sobie zarówno na glebach piaszczystych, jak i ciężkich, a także jako część podszycia leśnego. Roślina preferuje wilgotną, żyzną, ale nie podmokłą glebę i nie toleruje suszy. Optymalne pH dla zdrowego wzrostu porzeczki wynosi około 6,0, jednak może być nieco niższe, jeśli odczyn jest zbyt kwaśny. Mimo iż porzeczka jest odporna na zimno, przymrozki w okresie kwitnienia mogą negatywnie wpłynąć na plon, a zimny wiatr ogranicza aktywność owadów zapylających. Sadzonki najczęściej sadzi się późną jesienią lub na początku zimy, by przed okresem wegetacji zdążyły rozwijać się młode pędy. Porzeczkę uprawianą w domu lub szklarni można sadzić praktycznie przez cały rok. Na grządce zaleca się zachować odstęp między sadzonkami 1,5–1,8 m oraz między rzędami 1,2–2,5 m.

W Wielkiej Brytanii standardowo porzeczkę sadzi się głęboko, by roślina była stabilnie osadzona w podłożu. Wymaga dużej ilości składników mineralnych – azot niezbędny jest do wzrostu i rozwoju kwiatów porzeczki czarnej oraz czerwonej na wiosnę, fosfor wspiera zdrowy wzrost i plonowanie, sód stymuluje rozwój pędów i zwiększa masę owoców, wapń bierze udział w produkcji chlorofilu i zwiększa wydajność zbiorów w interakcji z sodem. Wapń jest niezbędny także do podziału i rozwoju komórek, szczególnie w okresie wzrostu i rozwoju pąków.

Owoce porzeczki czarnej i czerwonej zawiązują się głównie na tegorocznych pędach. Nowo posadzony krzew warto przycinać mocno – każdą gałązkę skrócić do dwóch pąków nad powierzchnią ziemi. Pozwala to roślinie dobrze się zagęścić i inwestować energię w przyszłe plonowanie. Każdego roku zalecane jest również regularne cięcie: usuwanie starych, słabych bądź wygiętych od ciężaru owoców gałęzi oraz skracanie około 1/3 długości każdego pędu.

Opis szczegółowy

Porzeczka to tradycyjna roślina wielu kultur, która świetnie sprawdza się przy przeziębieniu i grypie.

Informacje botaniczne

Porzeczka to krzew osiągający średnią wielkość, dorastający do około 1,5 metra wysokości. Wszystkie części rośliny są silnie aromatyczne. Liście są pojedyncze, naprzemianległe, szerokie na 3–5 cm, wydłużone, z pięcioma dłoniasto rozmieszczonymi klapami i ząbkowanymi brzegami. Kwiatostany porzeczki tworzy od dziesięciu do dwudziestu pojedynczych kwiatów o długości do 8 mm, a całe kwiatostany mogą mieć nawet 8 cm średnicy. Każdy kwiat ma owłosiony kielich z żółtymi gruczołkami złożony z pięciu działek, dłuższych od płatków. Zapylanie porzeczki następuje za pomocą owadów, choć u niektórych odmian część pyłku przenosi się z wiatrem. W połowie lata zielone owoce zmieniają barwę na ciemnofioletową, niemal czarną (u porzeczki czarnej), a u porzeczki czerwonej na czerwoną. Owoce mają delikatnie omszoną skórkę i ok. 1 cm średnicy. Zawierają liczne nasionka i bogactwo witaminy C. Dobrze ukorzeniona porzeczka może wydać nawet do 4,5 kilograma owoców w jednym sezonie.

Pochodzenie i występowanie

Porzeczka pochodzi z północnej Europy i Azji. Została udomowiona na obszarze dzisiejszej Rosji, a od XI wieku stopniowo rozprzestrzeniała się przez ogrody klasztorne do miast i osad europejskich. Uprawa porzeczki w Europie znacząco wzrosła w XVII wieku, kiedy też popularność zyskało jej wykorzystanie w domowej terapii. Świeży sok gotowany z cukrem i syropem stosowano przy podrażnieniu gardła, sam sok był używany do obniżania gorączki i wysokiej temperatury. W ziołolecznictwie wykorzystywano także odwary z liści, kory i korzeni porzeczki.

Podczas II wojny światowej, gdy w Wielkiej Brytanii brakowało egzotycznych owoców bogatych w witaminę C, rząd brytyjski zalecał właśnie porzeczkę – ze względu na jej właściwości i łatwość uprawy. Owoce rozdawano wtedy bezpłatnie dzieciom do drugiego roku życia, co szybko przyczyniło się do jej popularności i większego spożycia.

Zastosowanie / dawkowanie

Owoce porzeczki można spożywać na surowo, choć ich wyraźnie kwaśny smak często łagodzi się cukrem. Nadają się świetnie na dżemy i kompoty, dzięki wysokiej zawartości pektyn i kwasów. Owoce można także obgotować z cukrem na purée, które jest doskonale do przecierania na sok. Purée wykorzystywane jest do produkcji przetworów używanych do ciast, jogurtów, lodów, deserów, sorbetów i innych słodkich przekąsek czy wypieków. W kuchni doceniana jest ściągająca nuta smaku porzeczki do aromatyzowania mięs, sosów, sałatek, owoców morza, majonezu, czy też jako dodatek do innych owoców – nadając smak czekoladom i sokom.

W Rosji liście czarnej porzeczki są popularnym dodatkiem do herbaty, przetworów z ogórków i mieszanek do domowej produkcji win. Do słodzenia wódki także używa się liści czarnej porzeczki – powstaje napój o ciemnozielonożółtej barwie, kwaśno-ściągającym smaku. W medycynie ludowej w Europie owoce czarnej i czerwonej porzeczki (świeże lub przetworzone) stosowano przy leczeniu artretyzmu, kaszlu, biegunki, chrypki oraz jako środek moczopędny. W postaci naparów czy wywarów używano ich przy przeziębieniach, grypie, wysokiej gorączce i nadmiernym poceniu się.

Liść czarnej porzeczki jest częstym składnikiem mieszanek ziołowych wspomagających odporność przy przeziębieniach, zapaleniach pęcherza i dróg moczowych. Napar z liścia popija się przy potrzebie oczyszczenia nerek oraz, dzięki właściwościom ściągającym, przy biegunkach. Picie naparu z liści czarnej porzeczki pomaga również w redukcji wysokiego stężenia kwasu moczowego, dzięki czemu przynosi ulgę przy dnie moczanowej czy reumatyzmie.

W austriackiej medycynie ludowej syrop z czarnej porzeczki tradycyjnie stosowano na objawy związane z infekcjami przewodu pokarmowego, układu ruchu, oddechowego oraz sercowo-naczyniowego. Zawarte w czarnej porzeczce składniki przyspieszają metabolizm, wspomagają pracę serca, działają uspokajająco i poprawiają nastrój, są polecane również przy stanach zapalnych jamy ustnej, chrypce i przeciążeniu strun głosowych. W Polsce czarna porzeczka popularnie wykorzystywana jest w ziołolecznictwie na złagodzenie objawów przeziębienia i grypy, takich jak świąd, zatkany nos, ból i sztywność karku, zaczerwienione i bolesne gardło.

Olej z nasion czarnej porzeczki jest bardzo cennym składnikiem kosmetyków i środków do pielęgnacji skóry, zwykle w połączeniu z witaminą E, celem wspomagania regeneracji i ochrony skóry. Zewnętrznie, składniki czarnej porzeczki wspierają gojenie drobnych ran naskórka. Liście i owoce używane są też do produkcji barwników żółtych, niebieskich i fioletowych. Liście porzeczki świetnie sprawdzają się jako naturalny środek konserwujący (mają dużą trwałość).

Substancje czynne

Owoce i liście porzeczki są doskonałym źródłem witaminy C, sodu, fosforu, żelaza, wapnia, witaminy B5 i innych cennych substancji. Kluczowe grupy to związki polifenolowe, antocyjany (delphinidyna glukozyd i rutynozyd, cyjanidyna glukozyd i rutynozyd), flawonoidy, procyjanidyny, kwasy fenolopropanowe, aminokwasy (glutamina, asparagina) oraz olejki eteryczne. Olej z nasion zawiera witaminę E i kwasy tłuszczowe alfa- i gamma-linolenowe.

Tradycyjne dawkowanie

Stosuje się 2-4 gramy (lub 2 łyżeczki) suszonych liści zalanych 150 ml gorącej wody, parzonych przez 10 minut. Popijać 2–3 razy dziennie. Sok z owoców przyjmować 5–10 ml kilka razy dziennie. Zewnętrznie można stosować do płukania gardła po rozcieńczeniu wodą w proporcji 1:1.