Poziomka – Fragaria

Opis szczegółowy

Jedne z najpopularniejszych owoców na świecie.

Informacje botaniczne

Poziomka to wieloletnia roślina zielna, osiągająca wysokość 5–20 cm, z trójdzielnymi lub pięciopalczastymi liśćmi ułożonymi skrętolegle. Posiada prosty lub rozgałęziony kłącze podziemne, dzięki któremu poziomka rozmnaża się wegetatywnie. Kwiaty poziomki są pięciopłatkowe, regularne i obupłciowe, zebrane w baldachowate kwiatostany. Płatki korony są białe lub kremowe i dłuższe od kielicha. Kwitnienie poziomki przypada od maja i trwa praktycznie przez całe lato, a owoce dojrzewają stopniowo. Owoce właściwe to drobne orzeszki (nasiona) osadzone na zmięśniałym, rozrośniętym dnie kwiatowym, które tworzy tak zwane owoce pozorne.

Pochodzenie i występowanie

Roślina najbardziej rozpowszechniona jest w strefie umiarkowanej i subtropikalnej półkuli północnej, jednak dziś można ją spotkać również na południowej półkuli, m.in. w Ameryce Południowej. Poziomka dziczeje zazwyczaj na nasłonecznionych stanowiskach w lasach, na polanach, łąkach i miedzach.

Zastosowanie / dawkowanie

Wykopaliska archeologiczne potwierdzają, że poziomki były konsumowane już w epoce kamienia. Najwięcej dawnych wzmiank znalazło się w zapiskach starożytnego Rzymu. Powszechność wśród zwykłych ludzi zdobyły poziomki dopiero w późnym średniowieczu, gdy mnisi zaczęli uprawiać je w przyklasztornych ogrodach. Wcześniej uchodziły za owoce królów i arystokracji.

Obecne poziomki ogrodowe powstały w wyniku krzyżowania kilku dzikich gatunków poziomek przywiezionych w XVII w. przez francuskich korsarzy z różnych części świata (zwłaszcza Ameryki). Za powstanie współczesnej poziomki odpowiada ogrodnik Antoine Duchesne, który prowadził liczne krzyżowania tych roślin. W Polsce na większą skalę poziomkę zaczęto uprawiać w XIX wieku na Mazowszu, w okolicach Benešova.

Owoce poziomki można jeść na surowo lub po przetworzeniu – doskonale pasują do ciast, deserów, knedli, naleśników, używane są do kompotów, dżemów, soków, czy jogurtów, a także jako ozdoba. Aromat poziomkowy chętnie stosowany jest w produkcji gum do żucia, cukierków, ciastek, czekolad, a nawet w kosmetykach lub środkach higienicznych.

W porównaniu do innych owoców, poziomki zawierają niewiele cukrów. Ich spożycie pozytywnie wpływa na syntezę testosteronu, co może korzystnie wpływać na produkcję i aktywność plemników. Niektóre substancje zawarte w poziomkach poprawiają mikrokrążenie, również w narządach płciowych – dlatego od wieków poziomki były uważane za afrodyzjak wspierający libido.

Pierwsze badania kliniczne opisały szerszą aktywność korzystną dla zdrowia ludzi. Wyższe dawki substancji z poziomek wykazały pozytywny wpływ na łagodzenie objawów przeziębienia i gorączki u dorosłych. Inne badania potwierdziły skuteczność przy nocnych potach. Związki czynne poziomki wspomagają metabolizm, pomagają w usuwaniu i zapobieganiu powstawania kamieni moczowych i żółciowych. Inne składniki zmniejszają objawy przeziębienia i wspierają układ sercowo-naczyniowy.

Kwas elagowy występujący w owocach poziomek wykazuje potencjał terapeutyczny, w szczególności przeciwnowotworowy i antyoksydacyjny. W odpowiednich stężeniach hamuje rozwój i namnażanie komórek nowotworowych, działa także jako środek przeciwbiegunkowy i wspiera prawidłową perystaltykę jelit.

W przeszłości poziomki spożywano dla przyspieszenia spalania tłuszczu i zachowania smukłej sylwetki. Sercowaty kształt owocu sugerował według tradycji korzystny wpływ na serce oraz zdrową figurę. Współczesne badania wskazują, że składniki poziomek mogą u zwierząt podwyższać poziom HDL – dobrego cholesterolu, nieznacznie obniżać ciśnienie krwi i chronić układ sercowo-naczyniowy. Niektóre wykazały działanie łagodzące stany lękowe oraz wspomagały obniżenie masy ciała.

Istnieją różne hipotezy, które wymagają dalszych badań, jednak ogólnie można stwierdzić, że obecność witaminy C wywiera pozytywny i bezpieczny wpływ. Zdolności walki z wolnymi rodnikami, zapaleniami i potencjalnie komórkami nowotworowymi czynią poziomki wartościowym dodatkiem dietetycznym o charakterze „immunomodulującym”. Pobudzają one układ odpornościowy i pomagają zwalczać wiele chorób oraz patogenów.

Witamina C z poziomek bierze udział w syntezie kolagenu, odpowiadającego za elastyczność i odporność skóry. Regularne spożywanie owoców może pomóc zachować młodszy wygląd. Kwas elagowy chroni strukturę kolagenu i hamuje zapalną odpowiedź skóry wywołaną promieniowaniem UV-B.

W ludowej medycynie poziomka była wykorzystywana w leczeniu cukrzycy typu 2, anemii, reumatyzmu, wspieraniu oczyszczania krwi oraz przy nadkwasocie żołądka. Była łączona z innymi ziołami w terapii kamicy żółciowej, moczowej i nerkowej. Poziomki ze śmietaną polecano na wzmocnienie serca i nerwów, w przypadku niedoboru witaminy C – a także ze względu na wybitne walory smakowe.

W europejskim ziołolecznictwie poziomki stosowano przy retencji moczu, stymulacji metabolizmu, przyspieszaniu trawienia ciężkostrawnych potraw oraz łagodzeniu bolesnej menstruacji. Dzięki wysokiej zawartości witaminy C i szerokiemu wachlarzowi polifenolowych substancji aktywnych, poziomki są cenionym źródłem antyoksydantów, chroniących skórę, zęby, kości, stawy (także przy artretyzmie) oraz naczynia krwionośne.

Ograniczenia

Należy pamiętać, że poziomki mogą wywoływać reakcje alergiczne – szczególnie u dzieci obserwuje się wysypkę po ich zjedzeniu. Typowe objawy alergii to ustny zespół alergiczny i pokrzywka; przypadki anafilaksji należą do wyjątków.

Substancje czynne

Poziomki są bardzo bogatym źródłem witaminy C (nawet rywalizują z cytrusami, zawierają 40–95 mg na 100 g przy niemal zerowej kaloryczności). Zawierają również witaminy A, E, B6, B1, B2, B3, B12, D, beta-karoten oraz liczne kwasy organiczne (cytrynowy, salicylowy, szczawiowy, jabłkowy, elagowy) odpowiedzialne za zapach i smak owoców.

Owoce poziomki składają się w około 87% z wody i zawierają strawne włókna oraz minerały (cynk, potas, magnez, żelazo, siarkę, wapń, bor, fluor, kobalt, molibden). Niewielkie ilości to białko, tłuszcze, kwasy tłuszczowe, cholesterol.

Tradycyjne dawkowanie

Brak konkretnych zaleceń co do dawek spożywania poziomek – przy zachowaniu zdrowego rozsądku, z uwzględnieniem ewentualnej alergii, można je jeść dowolnie, według upodobań i potrzeb. Ludowa tradycja zaleca spożywanie liści lub owoców poziomki rano lub wieczorem, najlepiej na czczo i regularnie.