Przetacznik lekarski – Veronica officinalis

Opis szczegółowy

Oczyszczające i przeciwzapalne zioło – poznaj przetacznik lekarski!

Informacje botaniczne

Przetacznik lekarski to wieloletnia roślina zielna dorastająca do około 50 cm wysokości, wyróżniająca się silnie rozgałęzionym systemem korzeniowym. Łodyga jest wyprostowana, zielona, liściasta i delikatnie owłosiona, a w górnej części zakończona kwiatostanem. Dolna część łodygi pokłada się po ziemi, natomiast górna część jest wzniesiona. Liście są ustawione naprzeciwlegle, lekko owłosione, elipsoidalne do lancetowatych, tępo zakończone i osiągają długość 1,5–5 cm oraz szerokość 1–3 cm. Kwiaty przetacznika są drobne, osadzone w gęstych, groniastych kwiatostanach, liczących 15–35 kwiatków, mają kolor fioletowy do bladoniebieskiego i pojawiają się od maja do sierpnia. Owocem jest torebka z drobnymi, płaskimi nasionami.

Pochodzenie i występowanie

Przetacznik lekarski pochodzi z Europy oraz zachodniej Azji i został wprowadzony przez osadników do Ameryki Północnej, gdzie również dobrze się zadomowił. Roślina ta występuje powszechnie na nizinach, wzgórzach, przedgórzach oraz w górach, szczególnie na obrzeżach lasów, łąkach, wrzosowiskach, pastwiskach, zrębach i innych terenach o suchej lub ubogiej w składniki mineralne glebie, z dostępem do słońca lub lekkiego cienia. Unika stanowisk bardzo wilgotnych. W Polsce spotyka się ją na stanowiskach leśnych i nieleśnych, szczególnie chętnie rośnie na wyższych terenach.

Zastosowanie / dawkowanie

Przetacznik był od wieków cenioną rośliną leczniczą. W dawnych zielnikach rekomendowany był jako środek na oczyszczanie, usuwanie nadmiaru wody oraz toksyn z organizmu, oczyszczania krwi, a także do wsparcia przy dolegliwościach związanych ze stawami i skórą. Oficjalnie uznano go za zioło lecznicze już w XVI wieku. Tak jak niegdyś, tak i dziś przetacznik polecany jest szczególnie przy wysokim poziomie cholesterolu, stanach zapalnych górnych dróg oddechowych (wspomaga odkrztuszanie) oraz zapaleniu przewodu pokarmowego.

Do celów leczniczych zbiera się ziele (zgodnie z farmakopeą: Herba Veronicae) w czasie kwitnienia (od czerwca do sierpnia), ścinając je kilka centymetrów nad ziemią, a następnie susząc naturalnie lub sztucznie do 35°C w ciemnych, przewiewnych miejscach bez dotykania. Właściwie wysuszony surowiec nie powinien zbrązowieć (co świadczy o degradacji głównych substancji czynnych: aukubiny).

Przetacznik lekarski pomaga oczyszczać drogi moczowe, sprzyja przy leczeniu kamieni moczowych i zapaleniu układu moczowego. Współdziałając z innymi ziołami, przynosi ulgę przy zapaleniu oskrzeli, astmie i przewlekłych stanach zapalnych. Zioło to działa korzystnie na układ oddechowy, rozrzedza wydzielinę i ułatwia odkrztuszanie. Co więcej, przetacznik obniża poziom cholesterolu i wspiera wydzielanie enzymów trzustkowych, wykazując "detoksykacyjny" charakter.

Zawarte w przetaczniku substancje są zdolne do rozpuszczania kamieni moczowych oraz oczyszczania dróg moczowych, a także zmniejszania objawów infekcji dróg moczowych. Europejska Agencja Leków wskazuje, że przetacznik wspiera fizjologiczną pracę nerek i pęcherza moczowego. Działanie antybakteryjne tego zioła zostało naukowo potwierdzone – najwrażliwsze okazały się szczepy Listeria monocytogenes i Listeria ivanovii, a także pewien efekt bakteriobójczy wobec Staphylococcus aureus, Bacillus cereus i Enterococcus faecalis oraz Escherichia coli.

Fenolowe związki bioaktywne obecne w różnych częściach przetacznika wykazują przeciwutleniające działanie, redukując stres oksydacyjny na poziomie komórkowym. Liczne badania in vitro potwierdzają wysoką zdolność zmiatania wolnych rodników przez ekstrakty z tej rośliny.

Zawarte w przetaczniku irydoidowe glikozydy, takie jak werprozyd i verminosyd, wykazały znaczący przeciwzapalny wpływ na poziomie komórkowym – zioło uznaje się za pomocne w prawidłowym funkcjonowaniu układu oddechowego i łagodzeniu stanów zapalnych.

Tradycyjnie przetacznik lekarski stosowano również w celach uspokojenia, ułatwiania zasypiania oraz utrzymania snu. Jego łagodne działanie relaksujące sprawia, że pojawia się także w herbatach ziołowych na bezsenność.

Naukowe badania potwierdziły również gojący efekt ekstraktu z przetacznika lekarskiego na wrzody żołądka. Ponadto zioło to wspomaga leczenie ran i utrzymanie prawidłowej kondycji skóry.

Stosowanie w medycynie ludowej

W tradycyjnej fitoterapii przetacznik zalecano w celu wspierania aktywności układu hormonalnego, przy zapaleniu mięśni, problemach żołądkowych, wysypkach, grzybicy, ukąszeniach węży, ranach kąsanych przez psy, chorobach nerek, dolegliwościach menstruacyjnych, a także zewnętrznie przy chorobach skóry, świerzbie, oparzeniach i do płukania przy zapaleniu dziąseł. Napar z przetacznika można stosować przy zapaleniu jelit i biegunkach.

Substancje czynne

Do najcenniejszych składników zalicza się kwasy: gentysowy, kawowy, chlorogenowy, kumarowy, ferulowy, synapowy, a także flawonoidy (kwercetyna, kwercytryna, luteolina, apigenina, chryzoeryol, skutelareina, izoskutelareina), taniny (kwas galusowy), glikozyd aukubina, substancje gorzkie, witamina C, saponiny, olejki eteryczne, żywice i inne. Wśród związków aktywnych wymienia się również jaceosidynę, hispiduliny, eupalitinę, eupatorinę, kastycynę i acacetynę, a także sterole roślinne (ergosterol, brassicasterol, stigmasterol, kampesterol, beta-sitosterol).

Tradycyjne dawkowanie

Najczęściej przetacznik stosuje się w formie naparu: zioło należy gotować w 300 ml wody przez 2–5 minut (do zastosowań zewnętrznych – 5–10 minut). Napar pić 2–4 razy dziennie po 1 filiżance. Sok ze świeżego ziela przyjmuję się po 2–3 łyżeczki 2–4 razy dziennie dla wsparcia detoksykacji. Przetacznik dodaje się także do mieszanek ziołowych lub spożywa młode pędy np. w sałatkach, sosach czy zupach.

Nalewkę otrzymuje się poprzez macerację 2 garści rozdrobnionego ziela w 1 litrze 38–40% alkoholu przez ok. 2 tygodnie. Stosuje się ją do nacierania ran, w bólach reumatycznych lub dnie moczanowej lub doustnie 15 kropli w herbacie/wodzie 3 razy dziennie przy zapaleniu oskrzeli oraz schorzeniach układu oddechowego. W tradycyjnych angielskich zielnikach poleca się mieszankę przetacznika, mniszka i cykorii (w proporcji 2:1:2, zaparzaną w 300 ml wody) przy problemach z wątrobą i śledzioną.