Rabarbar ogrodowy – Rheum rhabarbarum

Opis szczegółowy

Magiczna roślina naszej kuchni, obecna również w słynnych Szwedzkich kroplach!

Informacje botaniczne

Rabarbar ogrodowy to okazała, wieloletnia roślina sięgająca nawet 3 metrów wysokości. Łodyga jest zielona, pusta w środku, osiąga do 6 cm średnicy i jest naga. Niesie na sobie wiechowate kwiatostany. Liście są odziomkowe, do 60 cm długości, jasnozielone, zaokrąglone, wydłużone lub jajowate, z wierzchu delikatnie ząbkowane, od spodu gładkie, a ich ogonki mogą być białe, zielone lub czerwone. Kwiatostan w formie wiechy mierzy ok. 15–35 cm, jest końcowy. Kwiaty są obupłciowe, żółtawe, 2 mm długości, z sześcioma szybko opadającymi działkami okwiatu i pojawiają się zwykle pod koniec czerwca oraz w lipcu. Owocem jest jajowaty, do 8 mm długości, oskrzydlony orzeszek.

Pochodzenie i występowanie

Ojczyzną rabarbaru ogrodowego są prawdopodobnie rejony środkowej lub wschodniej Azji – Mongolia, wschodnia Syberia oraz niektóre chińskie prowincje. Roślina świetnie radziła sobie także w spokojniejszym klimacie (lub strefie górskiej) Syrii, Turcji itd. W Europie występuje od najwschodniejszych części rosyjskiej części Europy aż po najbardziej wysunięte na zachód rejony. Stąd rabarbar dotarł również do Ameryki Północnej (USA, Kanada), a także do Boliwii czy Nowej Zelandii. W Polsce rabarbar jest popularną rośliną uprawianą w ogrodach, jak również występuje dziko.

Zastosowanie / dawkowanie

W Chinach rabarbar ogrodowy jest wykorzystywany w tradycyjnej medycynie już od tysięcy lat i jest wymieniany w dawnych traktatach leczniczych. Chociaż istnieją już zapisy Dioskurydesa, które odnoszą się prawdopodobnie do rabarbaru i jego zastosowań, to z całą pewnością spotykamy się z tym gatunkiem w literaturze od XIV wieku, na skutek handlu przez porty muzułmańskie Aleppo i Smyrna. Rabarbar dotarł do Europy „Szlakiem jedwabnym” oraz przez Imperium Rosyjskie, przez co stał się – podobnie jak cynamon, opium i szafran – cennym i egzotycznym towarem. Wysokie zapotrzebowanie i zainteresowanie stymulowały próby jego aklimatyzacji i upraw na terenie Europy, co w końcu się powiodło. Dziś rabarbar jest znany i ceniony w całej Europie i poza nią.

Do różnych celów kulinarnych spożywa się wyłącznie ogonki liściowe, które mają charakterystyczny, kwaśnawy smak (zawsze po ugotowaniu – nie surowe!). Łodygi rabarbaru zazwyczaj są krojone na małe kawałki, gotowane lub duszone z cukrem aż do miękkości, a następnie spożywane na zimno. Mieszane z mąką stanowią podstawę do ciast rabarbarowych, bardzo często dodaje się je do serników, knedli owocowych, kompotów, konfitur, ciast, a nawet zup. Zaleca się unikać naczyń aluminiowych podczas przygotowywania rabarbaru ze względu na obecność kwasu szczawiowego, który rozpuszcza aluminium.

Liście rabarbaru zawierają różne ilości antrachinonów (np. rhein, emodyna) i ich pochodnych, które wykazują łagodne działanie przeczyszczające i oczyszczające. Stąd rabarbar znajduje zastosowanie przy łagodnych formach zaparć. Zarówno w medycynie ludowej, gdzie rabarbar jest podawany przy różnych problemach trawiennych, jak i w doniesieniach medycznych, znajdujemy przykłady zastosowania przy innych dolegliwościach. Badania kliniczne i przedkliniczne potwierdzają korzystny wpływ związków rabarbaru na leczenie schorzeń układu pokarmowego, przy ostrych i przewlekłych zaparciach oraz innych chorobach. W jednej z mniejszych badań trzy miesiące regularnej terapii rabarbarem (w połączeniu z innymi 10 ziołami) poprawiły funkcje nerek u pacjentów z kłębuszkowym zapaleniem nerek.

Rhapontycyna obecna we wszystkich częściach rabarbaru, wykazała antyhiperglikemiczne działanie u zwierząt z cukrzycą (in vivo). Jedna z prac klinicznych wykazała ciekawy wpływ substancji z rabarbaru ogrodowego na obniżenie cholesterolu całkowitego i LDL u osób z hipercholesterolemią. W innym, małym badaniu, stwierdzono delikatny wpływ na redukcję masy ciała u osób otyłych przy regularnej konsumpcji, w połączeniu z aktywnością fizyczną i modyfikacją stylu życia.

W różnych częściach rośliny zidentyfikowano również pigment parietynę, która wykazała supresyjne działanie (in vitro) wobec wzrostu i rozwoju ludzkich komórek białaczki. W ciągu 2 dni zahamowano wzrost nawet 50% komórek, a podczas 11 dni chochlik ten zadziałał również przeciwko niektórym typom raka płuc. Dokładny mechanizm farmakologiczny wciąż jest badany, a parietyna staje się coraz popularniejszym tematem badań naukowych.

Emodyna wyizolowana z rabarbaru ogrodowego in vitro hamowała produkcję tlenku azotu, interleukiny 6 i interleukiny 1-beta, nie powodując jednocześnie toksyczności ani uszkodzeń tkanek. To, połączone z hamowaniem aktywności genów związanych z syntezą powyższych substancji, pozwoliło autorom badań przypisać emodynie działanie przeciwzapalne.

Pojedyncze doniesienia wskazują na możliwe zastosowanie rabarbaru do przygotowywania samodzielnych lub złożonych preparatów w leczeniu wrzodów jamy ustnej, opryszczki, a być może także krwawień z żołądka. Małe badanie kliniczne wykazało korzystny efekt stosowania samego rabarbaru lub jego połączenia z kaptoprilem u osób z obniżoną funkcją nerek. Rabarbar polecano także przy zapobieganiu niewydolności nerek.

Lecznicze wykorzystanie w tradycji

Ludowa medycyna arabska, a także europejska, od dawna zaleca regularne spożywanie rabarbaru ogrodowego oraz potraw z niego przygotowywanych przy różnych formach zaparć, infekcji nosogardła oraz dla łagodzenia objawów rzeżączki. W tradycyjnej medycynie chińskiej rabarbar występuje w zalecanych mieszankach dla osób z pogorszoną czynnością wątroby u niealkoholików. W lecznictwie ludowym zachował się zwyczaj stosowania go w celu obniżenia ciśnienia tętniczego w trakcie porodu oraz do redukcji ryzyka poważnych powikłań nieleczonej sepsy. Czasem rabarbar podawano po zabiegach chirurgicznych – obserwowano wtedy przyspieszone gojenie i poprawę funkcji organizmu.

Substancje czynne

Rabarbar ogrodowy zawiera liczne związki, z których najważniejsze to antrachinony (w tym rhein, emodyna oraz ich pochodne, np. glukoreina), pigment parietyna i inne. To właśnie antrachinony odpowiadają za delikatne działanie przeczyszczające oraz ogólną detoksykację, dlatego rabarbar zaleca się na zaparcia. Kolejną wartą uwagi substancją jest stilbenoid – rhapontycyna, a także flawonoidowe glikozydy (katechinoglikozy), chinony, nienasycone alkohole, aldehydy, methylbutanol, butanon, kwasy (m.in. kwas szczawiowy) i inne.

Tradycyjne dawkowanie

W zależności od zamierzonego efektu terapeutycznego rabarbar podawano w dawce 23 mg/g ekstraktu, 2–4 razy dziennie przez około 14 dni w celu łagodzenia wrzodów i opryszczki. Podczas I wojny światowej odnotowano w Wielkiej Brytanii przypadki „zatrucia” (wymioty, biegunka) rabarbarem, który pomylono z popularną warzywną jarzyną i owocami, a jego nadmierne spożycie zwiększało poziom kwasu szczawiowego prowadząc do reakcji toksycznych. Obecnie za maksymalną toksyczną dawkę kwasu szczawiowego przyjmuje się 375 mg/kg masy ciała u zwierząt lub 25 g na 65 kg masy ciała człowieka – co daje bardzo duże ilości, jeśli przeliczymy to na zawartość w rabarbarze. Mimo to spożycie rabarbaru powinno odbywać się z umiarem.