Serdecznik pospolity – Leonurus cardiaca

Opis szczegółowy

Serdecznik pospolity to tradycyjne zioło stosowane przy problemach sercowych, stanach zapalnych prostaty oraz działające uspokajająco.

Informacje botaniczne

Serdecznik pospolity (Leonurus cardiaca) to wieloletnia bylina dorastająca zwykle do 50–150 cm wysokości. Łodyga jest lekko owłosiona, czterokanciasta, mocno rozgałęziona, wzniesiona, z delikatnie różowym odcieniem widocznym zwłaszcza przy pąkach. Liście odziomkowe są ogonkowe i dłoniaste, górne liście – krótkoogonkowe, trójklapowe lub trzy-sieczne, najwyższe niepodzielone. Wszystkie liście są trój– do siedmiokrotnie wcięte, drobno ząbkowane, ustawione naprzeciwlegle i zwężone na końcach. Kwiaty są siedzące, zebrane w okółki po około 10, mają barwę jasnofioletową lub różową, osiągają długość 6–8 mm, mają kielichowaty kształt. Kwitnienie przypada od czerwca do września. Owocem jest czteroskrzydłowa rozłupnia.

Pochodzenie i występowanie

Serdecznik pochodzi pierwotnie ze środkowej Azji oraz południowo-wschodniej Europy, skąd rozprzestrzenił się niemal na cały świat dzięki swoim właściwościom terapeutycznym. Uprawiany był w tych regionach już w czasach starożytnych. W środowisku naturalnym preferuje nieużytki, łachy, rumowiska czy wszelkie zaburzone miejsca. Obecnie występuje niemal w całej Europie (z wyjątkiem obszarów północnych), od Uralu po Syberię oraz podnóża Himalajów. Został również zawleczony do Ameryki Północnej i Australii. W Polsce najlepiej rośnie w cieplejszych regionach, na wyższych stanowiskach (do ok. 1000 m n.p.m.) spotykany jest rzadziej lub całkowicie nie występuje.

Zastosowanie / dawkowanie

Serdecznik pospolity ma ugruntowaną pozycję w tradycyjnym ziołolecznictwie Europy, Azji oraz Ameryki. Kobiety w wieku średnim używały go w celu wspomagania skurczów macicy oraz infekcji układu moczowo-płciowego. Związek czynny leonuryna jest łagodnym wazodylatatorem, który rozluźnia mięśnie gładkie, dlatego ziele serdecznika stosowane było jako tonik sercowy, środek uspokajający (nervinum) oraz emmenagogum.

W tradycyjnej fitoterapii serdecznik pospolity wykorzystywany jest przy arytmii serca, zwłaszcza na tle nerwowym, uspokaja pracę serca (palpitacje), łagodnie obniża ciśnienie krwi i pomaga w bezsenności, stanach lękowych oraz nadpobudliwości. Może być stosowany w połączeniu z kozłkiem lekarskim w mieszankach naparów o działaniu uspokajającym.

Inne zastosowania obejmują ginekologię: łagodzenie objawów menopauzy oraz regulowanie cyklu miesiączkowego – zwłaszcza przy opóźnionej lub zatrzymanej miesiączce. Historyczne zielniki polskie polecają serdecznik przy skurczach żołądka, dolegliwościach menopauzalnych i bezsenności.

Składniki czynne serdecznika, przy odpowiednim stężeniu i dawkowaniu, wspierają zdrowie układu krążenia zarówno u osób zdrowych, jak i chorych, a także przyczyniają się do poprawy zdrowia oddechowego. Tradycyjna fitoterapia potwierdza jego skuteczność w łagodzeniu dolegliwości menstruacyjnych, łagodzeniu objawów przedmiesiączkowych oraz harmonizowaniu cyklu miesiączkowego. Badania na zwierzętach potwierdzają także łagodne działanie uspokajające w stanach stresu.

Medycyna zachodnia przez długi czas badała działanie antybiotyczne leonuryny, obserwując skuteczność w przypadku infekcji bakteryjnych różnych układów. U części pacjentów infekcje dróg oddechowych łagodzono odpowiednimi dawkami przy zakażeniach wywołanych przez Streptococcus pneumoniae i paciorkowce hemolizujące. Objawy zapalne ucha środkowego także łagodzono w zakażeniach Hemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis i Streptococcus pneumoniae. Ostre zapalenia prostaty wywołane przez Escherichia coli lub Klebsiella łagodzono wysokimi dawkami leonuryny; substancja ta pomagała też zwalczać niektóre szczepy Staphylococcus przy infekcjach tkanki łącznej, kości oraz zmianach skórnych.

Zgodnie z tradycyjną medycyną chińską serdecznik pospolity cechuje cierpki, korzenny i lekko chłodny charakter energetyczny, wpływający na osierdzie i wątrobę. Suszone i świeże liście (yimucao) zaleca się stosować w postaci naparów: 30 g surowca zalać 500 ml wrzątku i stosować roztwór zmieszany z 25% etanolem (2–6 ml w proporcji 1:5 lub 2–5 ml w proporcji 1:1, 3 razy dziennie przez minimum 2 tygodnie, często dłużej). Fitoterapeuci wykorzystują go w terapii meridianów pęcherza moczowego, serca i wątroby.

Z uwagi na możliwość wywołania skurczów macicy przez leonurynę, serdecznika nie zaleca się kobietom w ciąży. Przeciwwskazaniem są także dzieci do 3. roku życia, osoby przyjmujące leki przeciwzakrzepowe oraz pacjenci z zaburzeniami krzepliwości krwi (serdecznik rozrzedza krew).

Substancje czynne

Serdecznik pospolity bogaty jest w substancje czynne: najważniejsze to irydoidowy glikozyd leonuryd, gorczyca leonuryna, diterpeny, alkaloidy (leokardin, stachydryna), flawonoidy (rutyna, kwercetyna), saponiny, antocyjany, glikozydy bufanolidowe, garbniki (ok. 9%, głównie taniny), oleje, kwasy organiczne (cytrynowy, jabłkowy, winowy), krzemiany, olejki eteryczne oraz witaminy.

Tradycyjne dawkowanie

Serdecznik stosuje się jako napar, nalewkę, macerat, odwar, herbatę, balsam lub kąpiel. Największą skuteczność wykazują nalewki. W celu działania uspokajającego zaleca się mieszankę ziołową: 5 części ziela serdecznika, 2 części liści ruty, ziele dziurawca, kwiat głogu, korzeń kozłka, 4 części ziela melisy; 2 łyżki mieszanki zalewa się 500 ml wody, zaparza 20 minut, cedzi i popija 3 razy dziennie. Nalewkę należy przyjmować 2–3 razy dziennie po 15–30 kropli.

Macerat przygotowuje się z 2 łyżek suszu zalanego 2 szklankami zimnej wody, pozostawiając na 12 godzin; pije się 20–50 ml maceratu 2 razy dziennie. Odwar przy dolegliwościach sercowych: 1–2 filiżanki dziennie (można posłodzić miodem), przygotowanie – 1 łyżeczka serdecznika i krwawnika na 250 ml wody, zagotować. Kąpiel uspokajająca: 150 g mięty pieprzowej, bobrka i serdecznika zalać 3 l wrzącej wody, odstawić na 15 minut, odcedzić i wlać do kąpieli.