Shiitake – Twardnik jadalny

Opis szczegółowy

Tradycyjny azjatycki grzyb o działaniu immunomodulującym.

Informacje botaniczne

Twardnik jadalny, znany również jako shiitake, to jadalny grzyb należący do klasy podstawczaków. Grzyb wyróżnia się różnorodnym zabarwieniem, od bursztynowego po brązowe. Owocnik shiitake ma szerokość 5–12 cm, jasnobrązowy, wypukły kapelusz z charakterystycznie zwiniętym brzegiem i często ciemnoczerwoną poświatą. Powierzchnia kapelusza jest lekko łuskowata, a miejscami spękana w nieregularne wzory. Podczas gotowania kapelusz uwalnia bardzo przyjemny, czosnkowy aromat i nutę olejków eterycznych, a smak jest bogaty, lekko ziemisty. Trzon grzyba osiąga długość 2–5 cm i szerokość 5–20 mm i pokryty jest drobnymi łuseczkami. Miąższ grzyba jest biały, jędrny w dotyku i manipulacji, o przyjemnym zapachu.

Pochodzenie i występowanie

Naturalnym środowiskiem twardnika jadalnego są ciepłe i wilgotne lasy Azji Południowo-Wschodniej. Światowa produkcja komercyjna shiitake w 2000 roku wyniosła ok. 1 500 000 ton (bez domowej produkcji na własne potrzeby). Największym producentem są dziś Chiny, na drugim miejscu plasuje się Japonia. Około 80% wyhodowanych shiitake jest suszonych i dystrybuowanych na potrzeby rynku. Dziś twardnik jadalny to jeden z najpopularniejszych uprawianych grzybów na świecie, zaraz po boczniaku ostrygowatym i pieczarce.

Zastosowanie / dawkowanie

Wiele różnych kultur wykorzystuje twardnika jadalnego w tradycyjnej medycynie ludowej. W niemal wszystkich azjatyckich systemach ludowych shiitake stosuje się do aktywacji układu odpornościowego przy infekcjach bakteryjnych i wirusowych, obniżeniu cholesterolu oraz redukcji wysokiego ciśnienia krwi, zmniejszeniu obciążenia miażdżycowego naczyń, wspieraniu oczyszczania jelit, profilaktyce osteoporozy, reumatyzmu, detoksykacji i wzmacnianiu witalności podczas chemioterapii.

Według tradycyjnej medycyny chińskiej twardnik jadalny – shiitake – jest postrzegany jako środek zrównoważony, o neutralnej temperaturze (ani ciepły, ani zimny), słodkim smaku i tropizmie do żołądka, śledziony i płuc. Działa ogólnie na wzmacnianie Qi i odżywianie krwi, dlatego jest ceniony przy zmęczeniu, nudnościach i braku łaknienia, rozpuszcza śluz i wilgoć, przez co jest pomocny przy częstych przeziębieniach, duszności i przewlekłym kaszlu. Poprzez działanie na śledzionę i żołądek wpływa również na poprawę apetytu, trawienia, nadmierne oddawanie moczu i krótki oddech.

Badania pokazują, że substancje czynne z micelium shiitake mają efekt antybakteryjny – hamują rozwój bakterii takich jak Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Bacillus subtilis czy Streptococcus pyogenes. W literaturze opisano znaczący efekt lentinanu (ważnego składnika twardnika) w zahamowaniu wzrostu Mycobacterium tuberculosis po podaniu iniekcji skoncentrowanego roztworu lentinanu. Podobne działanie stwierdzono względem bakterii Streptococcus mutans, odpowiedzialnej za próchnicę – dlatego shiitake można wykorzystać również w profilaktyce próchnicy.

Badania in vivo na myszach oraz ludziach potwierdziły, że substancje obecne w shiitake (szczególnie lentinan) wzmacniają układ odpornościowy. Wydaje się, że wspierają organizmy osób starszych i zapobiegają problemom immunologicznym u młodszych – stąd opisuje się go jako silny immunostymulator. Mechanizm działania porównywano do interferonu, dlatego shiitake poleca się osobom z obniżoną odpornością, alergiami czy częstymi infekcjami.

W badaniach udokumentowano wzrost stężenia interferonu alfa po ekspozycji na wirusa grypy typu A. Składniki shiitake przebadano również względem wpływu na infekcje takie jak opryszczka, świnka, odra, zapalenia wątroby (testy prowadzono przez co najmniej 4 miesiące, zalecane spożycie wynosiło ok. 6 g dziennie). Badania sugerują również potencjał antywirusowy w kierunku wirusa HIV, choć wymaga to dalszych analiz.

Lentinan i inne substancje zostały przetestowane pod kątem działania antynowotworowego. Największy potencjał odnotowano w przypadkach nowotworów tkanki łącznej, krwiotwórczej i limfatycznej, żołądka, jelita grubego oraz odbytnicy. Składniki shiitake nie wykazują bezpośredniego działania cytotoksycznego, ale aktywują komórki T-helper i natural killers, wspierając naturalną odporność organizmu.

Układ sercowo-naczyniowy jest chroniony poprzez obniżenie podwyższonego cholesterolu wskutek obecności eritadeniny. Efekt zauważano przy spożyciu świeżych lub gotowanych owocników grzyba w ilości 9–90 g dziennie. Do redukcji wysokiego ciśnienia krwi wystarczał również wodny wyciąg z shiitake (prawdopodobnie dzięki tyronasynie).

Substancje czynne twardnika wykazują działanie przeciwzakrzepowe, dlatego przyjmując środki przeciwzakrzepowe lub antyagregacyjne należy skonsultować się z lekarzem. W Azji przeprowadzono badania, w których proszek z shiitake podawano osobom z przewlekłą anemią; odnotowano korzystny efekt. Pozytywne wyniki pojawiły się też w przypadkach kamicy żółciowej i wrzodów żołądka w połączeniu z wyciągami z żagwi i lakownicy lśniącej.

Kolejne badania dotyczyły działania shiitake przeciwko egzemie, trądzikowi, zapaleniu oskrzeli (zalecane minimum 6 g dziennie), dnie, migrenom, zaparciom, stresowi, wspieraniu libido, chorobom stawów oraz na zespół przewlekłego zmęczenia i wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Zaobserwowano wpływ na produkcję katecholamin, histaminy i serotoniny.

Shiitake przez organizacje zdrowotne, także Unii Europejskiej, uznawany jest za cenne naturalne źródło witamin i minerałów. Szczególnie bogaty jest w witaminę B2 (ryboflawina), kwas askorbinowy (witamina C), witaminę D2 oraz ponad 30 enzymatycznych białek, ok. 10 aminokwasów, błonnik i szereg pierwiastków mineralnych.

Substancje czynne

Twardnik jadalny zawiera szereg substancji aktywnych biologicznie. Zawiera kompleks witamin z grupy B (głównie B2 i B1), witaminę C oraz D2 (ergosterol). Wśród minerałów dominują wapń, fosfor, potas, żelazo i cynk. Za obniżenie cholesterolu odpowiadają kwasy tłuszczowe i eritadenina (alkaloid purynowy). Aminokwasów jest ok. 10, najważniejsze z nich to lizyna i arginina. Obecne są lipidy, białka, błonnik oraz polisacharydy – za działanie immunomodulujące odpowiada szczególnie lentinan i glikoproteina LEM.

Tradycyjne dawkowanie

Kapelusze shiitake stosuje się w kuchni jak inne suszone grzyby, podnosząc walory smakowe potraw.

Przy dostępności kapsułek z 500 mg ekstraktu z shiitake, w problemach zdrowotnych zaleca się 3–4 kapsułki dziennie do ustąpienia objawów; w celach profilaktycznych 1–2 kapsułki przez 2–3 miesiące. Rekomendowany cykl dawkowania to 5 dni przyjmowania i 2 dni przerwy. Kapsułki przyjmuje się na czczo (30 minut przed jedzeniem) i popija minimum 200 ml wody lub innego neutralnego płynu. Z powodu braku danych nie zaleca się podawania dzieciom do 3 lat ani kobietom w ciąży i karmiącym. Skonsultować z lekarzem w przypadku przyjmowania leków przeciwzakrzepowych lub antyagregacyjnych.

Przy posiadaniu świeżych lub suszonych owocników twardnika jadalnego grzyby można smażyć, piec, grillować, gotować lub wędzić. W przypadku ostrych problemów zdrowotnych zaleca się 10 g grzybów 2 razy dziennie 30 minut przed posiłkiem wraz z zastosowaniem opisanych wyżej zaleceń. Profilaktycznie wystarczy 4–6 g shiitake 1–2 razy dziennie.