Słonecznik zwyczajny – Helianthus annuus

Nazwy zwyczajowe: Słonecznik, słonecznik zwyczajny, słonecznik roczny, słonecznik indyjski, słonecznik jednoroczny, sunflower, common sunflower, sunflower seed, Helianthus annuus, Aceite de Girasol, Marigold of Peru, Fleurs de Soleil, Corona Solis, suncokret, Sonnenblume, Adityabhakta

Nazwa łacińska: Helianthus annuus

Pochodzenie: Afryka, Azja, Europa, Ameryka Południowa, Ameryka Północna

Krótki wstęp

Nasiona słonecznika można spożywać na surowo lub prażone. Stanowią popularny dodatek do pokarmu ptaków. Olej słonecznikowy wykorzystywany jest do gotowania, produkcji biopaliw, a jego oczyszczoną postać tradycyjnie stosuje się na skórę małych dzieci. Słonecznik preferuje pełne słońce oraz żyzną, wilgotną glebę o dobrym drenażu.

W niektórych krajach nasiona wysiewa się w rzędy co 45 cm w odstępie 2,5 cm od siebie. W Niemczech popularny jest Sonnenblumenkernbrot – chleb z ziarnami słonecznika. Rdzenne plemiona Ameryki Północnej tradycyjnie uprawiały słonecznik razem z kukurydzą, fasolą i dynią. Słonecznik bywa też stosowany do fitoremediacji – oczyszczania gleby z metali ciężkich przy katastrofach nuklearnych, np. w Czarnobylu czy Fukushimie. Wczesną wiosną można rozpocząć uprawę pod osłonami, by w późniejszym okresie przenieść sadzonki na zewnątrz.

Opis szczegółowy

Słonecznik zwyczajny zachwyca nie tylko pięknem, lecz także bogactwem dobroczynnych właściwości!

Informacje botaniczne

Helianthus annuus to jednoroczna roślina, która osiąga przeważnie 1–3 metry wysokości (światowy rekord to 9 metrów). Łodyga jest wzniesiona, jasnozielona i przeważnie nierozgałęziona, a w górnej części pokryta włoskami. Liście mają długość 15–45 cm, szerokość 10–40 cm, ząbkowane brzegi, są szorstkie i sercowate u nasady, ustawione skrętolegle.

To, co powszechnie nazywamy kwiatem, jest w rzeczywistości kwiatostanem typu koszyczek (pseudanthium), który bywa naprawdę imponujący – u największych egzemplarzy osiąga nawet 60 cm średnicy. Brzeżne kwiaty języczkowe są żółte, przed rozwinięciem niemal czarne, a środkowe kwiaty rurkowe przekształcają się w „ziarna słonecznika” chronione twardą łupiną. Kwiaty rurkowe osadzone są w kwiatostanie spiralnie, każde następne oddalone o około 137,5°, tworząc wzór zgodny z ciągiem Fibonacciego. Owocem słonecznika jest spłaszczona niełupka.

Ciekawym zjawiskiem jest heliotropizm, czyli podążanie młodych słoneczników za słońcem: pąki kierują się w stronę wschodzącego słońca i śledzą jego ruch po niebie. Za ten ruch odpowiadają specjalne komórki motoryczne w łodydze pod kwiatostanem. Po zakwitnięciu łodyga sztywnieje, a kwiat zwykle pozostaje skierowany na wschód.

Pochodzenie i występowanie

Słonecznik zwyczajny pochodzi z Ameryki Północnej i Meksyku. Niektórzy botanicy wskazują także na Peru jako dodatkowy obszar występowania. Według najnowszych badań najstarsze ślady uprawy słonecznika sięgają ok. 5000 roku p.n.e. w południowo-wschodnich rejonach USA, a w Meksyku ok. 2600 p.n.e. Indianie, w tym Aztekowie i Majowie, czcili słonecznik jako symbol boskości słońca. W Europie pojawił się w XVI wieku dzięki Hiszpanom, którzy przywieźli jego nasiona około 1510 roku.

Dziś słonecznik uprawiany jest niemal na całym świecie: od obu Ameryk, przez Europę, Australię, po Azję Środkową i Południową oraz Afrykę Południową. Po raz pierwszy opisany został w polskiej literaturze botanicznej w XIX wieku, lecz już wcześniej występował w ogrodach jako popularna roślina ozdobna.

Zastosowanie / dawkowanie

Słonecznik od dawna ceniony jest za swoje właściwości odżywcze i symboliczne. Jest rośliną stanową stanu Kansas (USA), narodowym kwiatem Ukrainy oraz popularnym motywem w sztuce (np. słynne „Słoneczniki” van Gogha). Jego nasiona można spożywać na surowo, prażone, dodawać do musli, jogurtów, past, sałatek i pieczywa, a także podawać jako dodatek do mięs, makaronów, suszonych owoców i orzechów. Dla lepszego trawienia i walorów smakowych poleca się namaczanie lub kiełkowanie ziaren.

Liczne badania wskazują, że składniki zawarte w słoneczniku mogą pomagać w obniżaniu poziomu cholesterolu LDL i całkowitego, a także wpływać korzystnie na profil lipidowy osób z hipercholesterolemią i chorobami naczyń obwodowych, w tym miażdżycą. Obecny w nasionach magnez i wapń wspierają przewodnictwo nerwowe, a tryptofan – aminokwas prekursor serotoniny – poprawia nastrój i ogólne samopoczucie.

Słonecznikowe nasiona znane są też z działania diuretycznego, wykrztuśnego oraz ściągającego. Tradycyjnie stosowano je przy reumatoidalnym zapaleniu stawów, bólach, kaszlu i przeziębieniach. Inne części rośliny (np. napary z łodyg i liści) w użyciu ludowym podawano na gorączkę, malarię lub żółtaczkę. Stosowano także w celu poprawy trawienia oraz jako bogate źródło składników odżywczych.

Działanie antyoksydacyjne zapewniają witaminy E i C, które zwalczają wolne rodniki, a dzięki temu mogą opóźniać proces miażdżycowy. Selen w nasionach może chronić przed rozwojem komórek nowotworowych. Wspomniało się też o korzystnym wpływie na układ sercowo-naczyniowy, gospodarkę hormonalną (chociażby syntezę hormonów tarczycy), metabolizm, strukturę kości, zapobieganie objawom niedoborów (np. utracie pigmentu włosów, zawrotom głowy, zaburzeniom słuchu, problemom dermatologicznym czy rozrodczym).

Nie została ustalona konkretna dawka dzienna nasion słonecznika, jednak spożycie 1–3 razy dziennie w ilości kilku gramów powinno być bezpieczne i zdrowe. Pozostałe części rośliny – liście i łodygi – tradycyjnie stosowane są w postaci naparów czy nalewek, zwłaszcza przy infekcjach oraz gorączce.