Sumak garbarski – Rhus coriaria

Opis szczegółowy

Sumak garbarski to zioło o niezwykłym potencjale, od wieków wykorzystywane w tradycji kulinarnej i leczniczej.

Informacje botaniczne

Wszystkie sumaki to liściaste lub zimozielone krzewy lub drzewa, występujące jako rośliny dwupienne. Niektóre gatunki dorastają nawet do 30 metrów, natomiast sumak garbarski jest krzewem osiągającym wysokość do 5 metrów. Charakteryzuje się rozgałęzionymi pędami i pierzastymi liśćmi, złożonymi z maksymalnie 15 eliptycznych i ogonkowych listków.

Drobne kwiaty, w kolorze kremowobiałym, różowawym lub zielonkawym, pojawiają się w zwartych, złożonych wiechach na końcach i w kątach liści. Kwiaty mają pięć pręcików i są zazwyczaj bezszypułkowe lub z krótkim trzonkiem. Kwitnie od marca lub kwietnia. Owoc to czerwona lub brązowa, kulista pestkowiec zawierająca jedno nasiono.

Młode gałązki i liście sumaku zrywa się i po wysuszeniu sprzedaje w całości, pokruszone lub zmielone na zielonoszary proszek. Dzięki wysokiej zawartości tanin, sumak od wieków używany jest w garbarstwie, zwłaszcza w Hiszpanii – służy do wyprawy skór koźlich na saffian i kordowan.

Pochodzenie i występowanie

Sumak garbarski pochodzi z południowej Europy, głównie z Hiszpanii i Grecji, gdzie rośnie dziko na skałach i jest uprawiany ze względu na dużą zawartość tanin.

Większość gatunków sumaku występuje w Ameryce, od południowej Kanady po Panamę i Kubę. W Europie dziko rośnie wyłącznie sumak garbarski, spotykany od Wysp Kanaryjskich przez region śródziemnomorski aż po Afganistan.

Zastosowanie / dawkowanie

W średniowiecznej kuchni Europy Zachodniej sumak pojawiał się w przepisach zamożnych ludzi. W kuchni Bliskiego Wschodu mielone owoce sumaku są klasycznym dodatkiem do potraw, takich jak hummus, tashi czy falafel. W Syrii jest kluczową przyprawą do Kubah Sumakieh, a w Palestynie składnikiem dania musakhan. W kuchni afgańskiej, ormiańskiej, bangladeskiej, irackiej, indyjskiej, irańskiej, mizrahijskiej i pakistańskiej sumak jest popularnym dodatkiem do ryżu, kebabów i sałatek.

Suszone owoce niektórych gatunków sumaku mieli się na pikantną, intensywnie czerwoną przyprawę. Z owoców przyrządza się tradycyczną „różową lemoniadę” poprzez moczenie ich w wodzie z dodatkiem słodzika. W Ameryce Północnej używa się sumaku do przyrządzania napoju „sumac-ade”. Tubylcze ludy wykorzystywały liście i owoce sumaku z tytoniem do tradycyjnych mieszanek do palenia.

Oprócz garbarstwa, kwaśne owoce sumaku (baccae sumachi) od starożytności były doceniane na Bliskim Wschodzie – stosowano je jako przyprawę do mięs i tradycyjny środek przeciwbiegunkowy.

Medycyna ludowa

W tradycyjnej medycynie różne gatunki sumaku stosowane są przy reumatyzmie, chorobach wenerycznych, biegunkach, kaszlu, bólach gardła, infekcjach pasożytniczych i innych dolegliwościach.

W krajach Bliskiego Wschodu i Azji Południowej sumak przez wieki był uznawany za środek leczniczy stosowany w chorobach nowotworowych, w schorzeniach wątroby, układu moczowego, przy biegunkach, wrzodach czy zaburzeniach trawienia. Stosowany doustnie wspiera leczenie przewlekłych chorób układu pokarmowego i krwawień z przewodu pokarmowego, zewnętrznie natomiast do leczenia ran, obrzęków i infekcji skórnych. Z sumaku przygotowuje się także maści i czopki na hemoroidy.

Właściwości lecznicze

Badania dowodzą, że sumak ma działanie przeciwutleniające, przeciwzapalne, hipoglikemiczne i hipolipidemiczne. Liście i kora większości gatunków są bogate w taniny (zwłaszcza taninę pirogalolową).

Działanie antyoksydacyjne

Sumak zawiera liczne związki fenolowe i flawonoidy o silnym działaniu antyoksydacyjnym, co sprawia, że może być pomocny w leczeniu uszkodzeń skóry, miopatii, a także w zwalczaniu nadwagi i otyłości. Opisana jest jego rola ochronna przed uszkodzeniami skóry wywołanymi promieniowaniem UV i ochroną komórek mięśniowych przed stresem oksydacyjnym.

Dzięki hamowaniu szkodliwych procesów oksydacyjnych sumak poprawia funkcjonowanie mięśni i hamuje degenerację mięśni szkieletowych. Badania dowiodły silnej inhibicji aktywności lipazy trzustkowej oraz obniżenia absorpcji tłuszczów, co może mieć znaczenie w profilaktyce otyłości.

Zaobserwowano pozytywny wpływ ekstraktu z sumaku na ochronę komórek wątroby przed szkodliwymi czynnikami oksydacyjnymi. Sumak wykazuje również działanie ochronne na DNA przed uszkodzeniami i zwiększa aktywność enzymów detoksykacyjnych. Kwas galusowy obecny w sumaku ma silne działanie hepatoprotekcyjne i chroni DNA komórek przed uszkodzeniami wywołanymi np. przez wodór nadtlenku.

Działanie przeciwbakteryjne

Wobec coraz powszechniejszej oporności bakterii, badania dowiodły, że olejek eteryczny Rhus coriaria skutecznie hamuje wzrost szczepów Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli, Staphylococcus aureus i Bacillus subtilis już w niewielkich stężeniach. Ekstrakty z owoców sumaku wykazywały szerokie spektrum działania antybakteryjnego, przede wszystkim przeciw szczepom Gram-dodatnim i Gram-ujemnym, w tym Salmonella enterica. Sumak wykazuje również działanie przeciwdziałające Streptococcus mutans – bakterii wywołującej próchnicę.

Działanie przeciwcukrzycowe

Regularne stosowanie proszku sumaku (3 g dziennie przez 3 miesiące) skutkuje znaczącym zmniejszeniem poziomu glukozy we krwi, hemoglobiny glikowanej HbA1c, Apo B oraz poprawą całkowitej pojemności antyoksydacyjnej. Ekstrakt z nasion sumaku u myszy chorych na cukrzycę II typu obniżał nie tylko poziom glukozy, ale także LDL.

Działanie kardioprotekcyjne i lipidowe

Badania kliniczne wykazały, że stosowanie sumaku (500 mg dziennie przez 4 tygodnie) poprawia funkcje śródbłonka, obniża ciśnienie tętnicze, poziom cholesterolu całkowitego i LDL. Metaanalizy podkreślają pozytywny wpływ sumaku na profil lipidowy: wzrost poziomu HDL, redukcję Apo B, cholesterolu całkowitego, LDL i trójglicerydów. Działanie kardioprotekcyjne i antyhipertensyjne sumaku potwierdzono w badaniach ekstraktów wodnych i alkoholowych z liści i owoców.

Działanie przeciwnowotworowe

Sumak wykazuje udokumentowane właściwości przeciwnowotworowe, szczególnie wobec komórek raka piersi, jelita grubego, szyjki macicy i siatkówki. Ekstrakty sumaku powodują spadek żywotności komórek nowotworowych, indukują apoptozę i hamują migrację oraz rozrost guzów u zwierząt laboratoryjnych. Za właściwości te odpowiada m.in. kwercetyna – silny flawonoid obecny w sumaku.

Działanie przeciwzapalne

Wyciągi z sumaku obniżają poziom prozapalnych cytokin (IL-18, IL-1β, IL-5, IL-8, TNF-α) i przyspieszają gojenie się ran, co potwierdzają obserwacje w modelach zwierzęcych oraz na komórkach nowotworowych. Wyciągi z owoców sumaku stosowane zewnętrznie wspierają leczenie zapalnych schorzeń skóry.

Substancje czynne

W sumaku zidentyfikowano ponad 200 związków chemicznych, m.in. kwasy organiczne, fenolowe, związki fenolowe połączone z pochodnymi kwasu jabłkowego, flawonoidy, izoflawonoidy, taniny hydrolizujące, antocyjany, terpenoidy, a także butein, irydoidy, pochodne kumaryny. Suszone owoce sumaku zawierają przede wszystkim wodę (6–12%), olejki eteryczne (1%), białka (2,3–2,6%) i błonnik (14,6–22%). Wśród składników mineralnych dominują: K, Ca, Mg, P, Fe, Na, Zn, Mn, Cu, Al. Z witamin obecny jest m.in. tiamina, ryboflawina, pirydoksyna, kyanokobalamina, nikotynamid, biotyna i witamina C, choć ta ostatnia występuje w śladowych ilościach.

Tradycyjne dawkowanie

Nie ustalono oficjalnych dawek sumaku. Dawka zależy od wskazania i postaci preparatu. Wybrane formy płynne lub nalewki podaje się w ilości 6 kropel 3 razy dziennie przed posiłkiem. Badania kliniczne i przedkliniczne stosowały najczęściej dawki 200–400 mg/kg ekstraktu dziennie.