Szałwia lekarska – Salvia officinalis

Opis szczegółowy

Szałwia lekarska to jedna z najbardziej cenionych ziół w historii i do dziś cieszy się ogromną popularnością w domowej i profesjonalnej fitoterapii.

Informacje botaniczne

Szałwia lekarska (Salvia officinalis) jest wieloletnią, zimozieloną rośliną zielarską lub półkrzewem o delikatnie zdrewniałych, szarawo-owłosionych łodygach, które zazwyczaj są wzniesione i raczej nierozgałęzione. Liście są szare, aromatyczne, zwykle owalne do sercowatych, o długości i szerokości 2–2,5 cm. Od góry są ciemniejsze i chropowate, o silnie zaznaczonej siatce unerwienia, od spodu pokryte krótkimi włoskami, dającymi białawy nalot. Kwiaty mają barwę lawendową z możliwymi odcieniami bieli, różu bądź fioletu, zebrane są w nibyokółki po 4–10 sztuk. Najczęściej spotykane okazy w Europie mają 60–65 cm wysokości, lecz mogą dorastać nawet do 70 cm. Różnorodność odmian obejmuje także liczne kształty i barwy liści oraz kwiatów.

Pochodzenie i występowanie

Szałwia pochodzi ze śródziemnomorskiego regionu, jednak naturalizowała się i została rozpowszechniona niemal na całym świecie. Trudno dziś określić dokładne miejsce jej pochodzenia ze względu na bogatą historię uprawy obejmującą m.in. południową Europę (Włochy, Grecję, Bałkany, Albanię) oraz Azję Mniejszą. Szałwia ma długą tradycję stosowania zarówno w gastronomii, jak i w lecznictwie. Jej nazwę Salvia przypisuje się Rzymianom, którzy używali jej jako zioła moczopędnego, anestetycznego oraz w innych celach leczniczych. Karol Wielki zalecał jej uprawę, a w średniowieczu była cenną rośliną w klasztornych ogrodach. Zyskała wtedy miano salvatrix – szałwia zbawczyni i ochrona zdrowia. W polskim klimacie dobrze zimuje i jest uprawiana jako bylina.

Zastosowanie / dawkowanie

Już Galen i inni uzdrowiciele antyku zalecali szałwię jako zastrzyk energii, środek moczopędny, tonik i na poprawę trawienia. Charakteryzuje się aromatycznym, wyrazistym smakiem z nutą pieprzu – idealnie komponuje się w kuchni europejskiej, zwłaszcza włoskiej, bałkańskiej czy wschodnioeuropejskiej. W krajach anglosaskich szałwię łączy się z cebulą do nadzienia drobiu na Święta czy Dzień Dziękczynienia. W Wielkiej Brytanii od pokoleń stosuje się ją w mieszankach z natką pietruszki, rozmarynem i tymiankiem znanych jako „Scarborough Fair” – to popularna tradycja fitoterapeutyczna. We Francji, mimo stosunkowo niewielkiego znaczenia terapeutycznego, szałwia ma silnie ugruntowaną pozycję w kuchni – szczególnie jako dodatek do mięs, ryb czy nawet deserów.

W tradycyjnej medycynie indyjskiej szałwia (Karpooravalli) polecana jest w przypadku chorób układu oddechowego, astmy, infekcji górnych dróg oddechowych oraz na przewlekły katar. Stosuje się ją żując świeże liście lub inhalując się naparem z rozdrobnionych liści. Badania potwierdzają korzystne działanie szałwii lekarskiej przy zapaleniu dróg oddechowych na tle infekcyjnym i przy spadku odporności.

W austriackim ziołolecznictwie szałwia stanowi składnik mieszanek leczniczych stosowanych wewnętrznie jako napary i do żucia na dolegliwości układu oddechowego, bóle w jamie ustnej, niestrawność i schorzenia skórne. Powszechna popularność szałwii zachęciła do badań nad jej wpływem na łagodzenie objawów choroby Alzheimera – wyniki są bardzo obiecujące. Koncentraty z szałwii mogą także obniżać poziom lipidów we krwi poprzez ograniczenie wchłaniania wolnych kwasów tłuszczowych z diety.

Na Uniwersytecie w Bristolu wykazano, że skoncentrowany ekstrakt z szałwii może wzmacniać funkcje kognitywne u zdrowych osób, co porównywano bezpośrednio z efektami działania ekstraktu z kofeiny. Szałwia jest też często polecana w celu zmniejszenia nocnych potów podczas menopauzy i w okresie dojrzewania – zarówno w postaci naparów, jak i płukanek do skóry. Współczesna medycyna potwierdza, że składniki czynne szałwii pomagają łagodzić dyskomfort okresu pomenopauzalnego i wspierać kobiety w problemach ginekologicznych. Ma udokumentowane działanie przeciwzapalne, bakteriobójcze, moczopędne, ściągające, przeciwpasożytnicze oraz ograniczające nadpotliwość. Wskazuje się również na jej udział w pobudzaniu laktacji. Działa przeciwutleniająco oraz pomaga łagodzić stany zapalne. W ginekologii szałwię poleca się przy problemach okresu przekwitania oraz podczas menstruacji, a także wspomagająco przy infekcjach dróg moczowych. Dodatkowo tradycyjnie stosowana jest przy bólu gardła, zapaleniu krtani czy anginie, a także przy zapaleniu przewodu pokarmowego. Zewnętrznie – od pokoleń wykorzystywana do przyspieszania gojenia ran, płukania ust (na afty, stany zapalne i krwawienia dziąseł).

Ze względu na to, że najcenniejsze olejki lotne z szałwii są słabo rozpuszczalne w wodzie, za najbardziej skuteczną postać uchodzi nalewka alkoholowa. Mimo wielu korzyści dla zdrowia, szałwi nie należy przyjmować bez przerwy (zalecany czas kuracji to kilka tygodni), z uwagi na obecność toksycznego tujonu. Spożywanie naparów pozwala na stosowanie długoterminowe, gdyż lotne olejki łatwo się ulatniają. Tujon, w wyższych stężeniach znany z działania odurzającego, był ceniony w dawnych praktykach magicznych i znalazł zastosowanie m.in. w absyńcie.

W Rosji szałwię stosuje się pod koniec laktacji w celu ograniczenia produkcji mleka, Słoweńcy polecają żucie świeżych liści przy objawach cukrzycy, a mieszanka z majerankiem bywa przykładana na opryszczkę półpasiec. Odwar z szałwii polecany jest jako tonik do cery problematycznej oraz na objawy trądziku. Jest pomocny w walce z łupieżem czy łysieniem typu męskiego, nawet poprzez wsparcie hormonalne. Szałwia jest standardowym składnikiem płukanek oraz past do zębów dedykowanych stanom zapalnym jamy ustnej czy nieprzyjemnemu oddechowi. Podobny efekt można uzyskać żując świeże liście czy stosując napary jako płukankę.

Substancje czynne

Szałwia zawiera bogactwo składników, przede wszystkim 1,0–2,5% olejków eterycznych (w tym cyneol, tujon, kamforę, borneol i salviol), garbniki katechinowe, pseudogarbniki, triterpenoidy, gorycze, laktony, saponiny, żywice, witaminy z grupy B i fitoestrogeny (substancje podobne do estrogenu) oraz wolne kwasy tłuszczowe.

Dawkowanie tradycyjne

Ilość zastosowań szałwii jest ogromna, ale typowe proporcje w przygotowywaniu naparu to: 1 łyżeczka suszonych lub świeżych liści na 250 ml gorącej wody, parzonych około 5 minut – napar pić małymi łykami. Przed zastosowaniem zewnętrznym można użyć analogicznej proporcji, tylko większej ilości. Na płukanki jamy ustnej poleca się 2–4 łyżeczki liści zalane 250 ml gorącej wody – można dodać 2 łyżeczki hyzopu, rumianku lub skrzypu. Po ostudzeniu i przefiltrowaniu napar nadaje się do przemywania i płukania.