Tatarak zwyczajny – Acorus calamus

Opis szczegółowy

Tradycyjny surowiec ziołowy wspomagający apetyt, poprawiający trawienie oraz z możliwym zastosowaniem przy reumatyzmie.

Informacje botaniczne

Tatarak zwyczajny to wieloletnia, bardzo aromatyczna roślina dorastająca nawet do 1,5 m wysokości. Łodyga jest trójkanciasta, u nasady często czerwonawa. Pęd wyrasta swobodnie z mięsistego, rozgałęzionego, pełzającego, żółtozielonego kłącza, które może mieć do 3 cm grubości i ok. 50 cm długości. W przekroju kłącze jest białe i gąbczaste.

Liście tataraku są wąskie, sztywne, przypominające trawę, o kształcie mieczowatym, do 2 cm szerokości i pofalowanych brzegach. Kwiaty są żółtozielone lub zielone, bardzo drobne, zebrane w smukły kolbowaty kwiatostan. Roślina kwitnie od czerwca do lipca, a owocem jest czerwona jagoda. Jednak w umiarkowanych warunkach Polski nie dojrzewa – rozmnaża się więc wyłącznie wegetatywnie.

Pochodzenie i występowanie

Tatarak zwyczajny pochodzi najprawdopodobniej z południowych Chin i Indii. Jego ojczyzną uważana jest południowa Azja, skąd przez Indie rozprzestrzenił się dalej. Obecnie występuje niemal w całej Europie, Azji oraz Ameryce Północnej. W Polsce nie jest rodzimą rośliną – wprowadzony został około XVI wieku.

Występuje rozproszony na terenie całego kraju, zwłaszcza w siedliskach podmokłych: przy brzegach stawów, starorzeczy, w mokradłach i zbiornikach stojących. Niestety przez ingerencję człowieka w te ekosystemy, tatarak staje się coraz rzadszy i jest zagrożony wyginięciem.

Zastosowanie / dawkowanie

Jedne z najstarszych wzmianek o stosowaniu tataraku zwyczajnego pochodzą z około 1300 roku p.n.e. w egipskich papirusach – łączono go z innymi ziołami i wykonywano okłady na bóle brzucha, stosowano go też do wyrobu perfum.

W średniowiecznej Europie tatarak był mylony z irysem, a pierwsze opisy znajdujemy w zielnikach z XV wieku. W XVI wieku trafił do Wielkiej Brytanii, gdzie został dokładnie opisany.

W farmacji i medycynie ludowej wykorzystywany jest przede wszystkim suszony kłącze (Rhizoma calami aromatici), stosowane tradycyjnie jako środek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego i wspomagający trawienie, łagodzący skurcze oraz wspierający metabolizm trudniej trawionych pokarmów. Uzdrawiające działanie tataraku wykorzystywano w preparatach na niestrawność i do produkcji żołądkowych kropli oraz ziołowych nalewek na trawienie.

W kuchni indyjskiej i islamskiej proszek z tataraku bywa dodatkiem do słodkich potraw, w USA kandyzuje się go, a z młodych pędów przygotowuje się sałatki pobudzające apetyt. Stosowany jest także do kąpieli przy reumatyzmie, oparzeniach, egzemach, trudno gojących się ranach oraz jako środek wzmacniający ciało i ducha.

Napary z tataraku poleca się również jako łagodny środek uspokajający, antydepresant, środek pomocniczy przy astmie, wspomagający diurezę i poprawiający nastrój. Stosowany jest także zewnętrznie do kąpieli przy reumatyzmie, egzemach, trudno gojących się ranach i alergiach.

W medycynie ajurwedyjskiej i tradycyjnej chińskiej tatarak wykorzystuje się jako łagodne uspokajające, w wyższej dawce jako laksant, a w połączeniu z innymi ziołami – jako diuretyk. Ajurweda zaleca tatarak jako środek wiatropędny, wspomagający trawienie i łagodzący skutki uboczne niektórych substancji psychoaktywnych.

Kłącze tataraku zwyczajnego zawiera pewne ilości alfa- i beta-asaronu, substancji, które mogą wywoływać łagodne efekty halucynogenne. Niektóre badania wykazały także ich neuroprotekcyjne działanie oraz potencjał antyoksydacyjny, umiarkowaną aktywność antybiotyczną i antyseptyczną, a także działanie przeciwko kleszczom czy ograniczające odkładanie lipidów w adipocytach.

Substancje czynne

Kłącze tataraku zwyczajnego zawiera przede wszystkim olejek eteryczny (2-7%), z przewagą mono- i seskwiterpenów (alfa-terpineol, alfa-selin, linalol, beta-gurjunen, kamfen), a także beta-asaron, śluzy, cukry, garbniki, gorycze, korynę, cholinę, glikozydy, żywice, witaminę C i akorenon.

Tradycyjne dawkowanie

Stosuje się wewnętrznie w postaci nalewek, proszku, naparów, odwaru, likieru lub kandyzowanego kłącza. Napar przygotowuje się z 2 łyżek kłącza na 250 ml wrzątku, parząc 15 minut; pije się 2 razy dziennie po 1 filiżance. Przy braku apetytu stosuje się 15–30 kropli nalewki, przy wzdęciach dawka może być podwojona (można podawać z cukrem). Odwar powstaje po 8-minutowym gotowaniu 10 g kłącza w 500 ml wody. Długofalowo tatarak można przyjmować maksymalnie 6 tygodni, po czym należy zrobić przerwę przez co najmniej taki sam okres.

Zewnętrznie stosuje się kąpiele, maści, odwar do okładów i płukanek. Do kąpieli przygotowuje się odwar z 600 g kłącza gotowanego przez 15 minut w 4–5 l wody; wlewa się go do kąpieli i rozcieńcza wodą według potrzeb.