Topola czarna – Populus nigra

Opis szczegółowy

Wszechstronna roślina o antycznej historii.

Informacje botaniczne

Korona topoli jest szeroka, wysoka, sklepiona, a u starszych drzew bywa nieregularna. Należy do tzw. szybko rosnących drzew. Pień jest prosty, choć u starszych osobników może być skręcony. Drewno światłobrązowe, grube, stosunkowo lekkie. Kora ma kolor szarobiały lub szarobrązowy z licznymi spękaniami. Rozłożyste gałęzie, starsze gałązki zwykle przybierają żółtoszary odcień.

Liście osadzone na długich ogonkach, długości do 9 cm, ustawione skrętolegle; kształt od okrągłego po długostożkowaty z delikatnie piłkowaną krawędzią. Wszystkie liście są nagie, na wierzchu jasnozielone, pod spodem jaśniejsze.

Kwiaty są dwupienne: męskie, grube i cylindryczne kotki dorastają do 5 cm długości, żeńskie są smuklejsze, zielonkawe z żółtymi znamionami. Topola kwitnie od marca do kwietnia. Owoc stanowi gruba, zaostrzona, zielona, nagia torebka. Nasiona jasnobrązowe rozsiewane przez wiatr pojawiają się w czerwcu.

Pochodzenie i występowanie

Topola czarna pochodzi z nadrzecznych terenów Europy Środkowej i Południowej, a jej występowanie rozprzestrzeniło się od Europy Zachodniej i Środkowej aż po Azję Środkową i Północną Afrykę. Spotykana bywa w regionie Morza Śródziemnego, na Wyspach Brytyjskich, Kaukazie i Bliskim Wschodzie, wschodząc po Kazachstan i Chiny.

Zastosowanie / dawkowanie

Topola czarna jest drzewem szeroko sadzonym w alejach i dużych parkach jako ozdobna roślina oraz naturalny wiatrochron. Należy do najliczniejszych drzew w lasach liściastych. Różne części drzewa wykorzystywane są do pozyskiwania ekstraktów o znaczeniu farmaceutycznym.

Nazwa rodzajowa „Populus” pochodzi od łacińskiego słowa 'lud'. W starożytności topole sadzono wokół miejsc spotkań publicznych, stąd historycznie wyjaśnienie nazwy. W Europie oficjalne zastosowanie lecznicze pąków topoli pojawiło się w dziele Johna Gerarda (1597), gdzie opisano użycie pączków do przygotowania maści o działaniu gojącym i przeciwzapalnym.

Lekarstwo ludowe

W tradycyjnej fitoterapii cenioną rolę przypisywano również korze topoli czarnej, przypisując jej działanie ściągające, przeciwzapalne, przeciwreumatyczne i antyseptyczne. Pąki topoli wykorzystywane są jako nalewka, napar, proszek i maść. Nalewka zalecana jest wspomagająco przy astmie i innych chorobach układu oddechowego (bronchit, kaszel, zapalenie tchawicy, zapalenie krtani, ból gardła, angina, napady dny moczanowej, krwawienia z płuc), a maści aplikowane są w dermatologii m.in. na owrzodzenia, powierzchowne uszkodzenia skóry, oparzenia słoneczne, ukąszenia i użądlenia, stłuczenia, hemoroidy, szczeliny odbytu i stany zapalne reumatyczne.

Właściwości hepatoprotekcyjne

Badania wykazały ochronny wpływ na wątrobę etanolowych ekstraktów z topoli. Analiza histopatologiczna wątroby potwierdziła ich działanie ochronne i przeciwdziałanie martwicy oraz uszkodzeniom spowodowanym toksynami (np. aluminium).

Działanie antyoksydacyjne

W licznych doświadczeniach wykazano silny potencjał antyoksydacyjny ekstraktów z pąków topoli czarnej – zarówno w badaniach in vitro, jak i in vivo (mysie makrofagi RAW 264.7, modele na zwierzętach). Wodny ekstrakt wykazywał najwyższą aktywność w wychwytywaniu wolnych rodników, porównywaną z działaniem witaminy C.

Właściwości przeciwzapalne

Pąki topoli doceniane są również za działanie przeciwzapalne, co związane jest z bogatą obecnością flawonoidów (np. kwercetyna, pinocembryna) oraz kwasów fenolowych. Badania wykazały, że ekstrakty z pąków topoli modyfikują transkrypcję genów odpowiedzialnych za procesy zapalne oraz odbudowę komórek. Ekstrakty istotnie zmniejszały poziom cytokin zapalnych (np. IL-6, IL-1β, TNF-α) zarówno in vitro, jak i in vivo. W innych testach ekstrakty topolowe prezentowały silną aktywność przeciwzapalną porównywalną do diklofenaku.

Zawarty pinocembryn prezentował ochronne działanie przeciwzapalne zarówno in vitro, jak i in vivo, łagodząc obrzęki oraz uszkodzenia płuc. Analizy chemiczne wykazały obecność betulenu, seskwiterpenów oraz innych związków o silnym potencjale redoks. Składniki te korzystnie wpływają na kondycję skóry, wykazując działanie regenerujące i odmładzające. Ekstrakt topoli czarnej stanowi ciekawą perspektywę dla przyszłych produktów do pielęgnacji skóry.

Działanie antybakteryjne i przeciwgrzybicze

Związki fenolowe zawarte w pąkach topoli mają właściwości przeciwbakteryjne wobec bakterii Gram-dodatnich (np. Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes, Enterococcus faecalis). Etanolowe ekstrakty wykazują działanie przeciwko Pseudomonas aeruginosa oraz hamują tworzenie biofilmu. Wykazano także działanie antygrzybicze przeciwko Candida albicans, Aspergillus niger i Fusarium polyferatum. Obecność apigeniny, pinocembryny, kaempferolu oraz innych flawonoidów i kwasów fenolowych może tłumaczyć szerokie właściwości przeciwmikrobowe.

W ostatnich latach rozpoczęto badania nad skutecznością ekstraktów topolowych w leczeniu boreliozy.

Właściwości przeciwcukrzycowe

Badania wykazały, że etanolowy ekstrakt z pąków topoli zwiększa wrażliwość na insulinę, obniża oporność insulinową oraz zmniejsza poziom hemoglobiny glikowanej u zwierząt z eksperymentalną cukrzycą. Działanie zbliżone a nawet silniejsze niż metformina zaobserwowano po stosowaniu ekstraktu w dawkach 50 lub 100 mg/kg/dzień przez 4 tygodnie. Składniki ekstraktu także obniżały poziom cytokin zapalnych (IL-6, TNF-α, MCP-1, COX-2). Pinocembryn i galangina synergistycznie wspierały gospodarkę glukozy, poprawiając insulinowrażliwość w badaniach in vitro.

Właściwości przeciwnowotworowe

Chociaż nie ma wielu badań nad potencjałem przeciwnowotworowym samego ekstraktu topoli czarnej, liczne publikacje potwierdzają właściwości farmakologiczne znajdujących się w niej związków, w szczególności pinocembryny i pinostrobiny. Pinocembryn wykazuje szerokie spektrum działania: przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, neuroprotekcyjne i antyoksydacyjne, kontrolując także proliferację i apoptozę komórek nowotworowych (np. raka prostaty, jelita grubego, jajnika, czerniaka, raka sutka i szyjki macicy).

Ograniczenia

Ze względu na obecność związków salicylowych w topoli czarnej, zaleca się unikanie jednoczesnego stosowania salicylanów i leków przeciwzakrzepowych, ponieważ może to zwiększać ryzyko krwawień i działań niepożądanych ze strony przewodu pokarmowego oraz nerek.

Substancje czynne

Głównymi składnikami topoli czarnej, szczególnie jej pąków, są fenolowe związki (fenole, kwasy fenolowe, fenylopropanoidy, flawonoidy) i terpenoidy (mono- i seskwiterpenoidy). Liczne badania potwierdzają, że wysokie stężenie flawonoidów i związków fenolowych odpowiada za większość właściwości biologicznych i farmakologicznych pąków topoli.

Pąki zawierają flawony (np. apigenina, chryzyna, pinostrobina, pinocembryn, galangina) i flawanony (m.in. pinocembryn, pinostrombinę), antocyjany, saponiny, chinony, seskwiterpeny (np. g-selinen, elemen, eudesmole), flawonole, flawany, glikozydy, glicerolipidy. Inne ważne związki to kwas kawowy, kumarowy, cynamonowy, ferulowy oraz ich pochodne. Wykazano także obecność ponad 48 olejków eterycznych, takich jak kadinen, cyneol, kurkuma, bisabolol, farnesol, humulen, acetoferon. Dodatkowe składniki to 1,8-cyneol, salicylaldehyd, cynamonian i kwas ferulowy, kawowy oraz pinocembryn i kwas p-kumarowy.

Tradycyjne dawkowanie

Jedną łyżeczkę suszonych pąków zalewamy 200 ml zimnej wody i doprowadzamy do wrzenia. Gotujemy na małym ogniu przez 10 minut, następnie przecedzamy i studzimy do temperatury odpowiedniej do picia. Stosować 2 razy dziennie. Pąki topoli wykorzystuje się także do przygotowania nalewek.