Żeń-szeń właściwy – Panax ginseng

Opis szczegółowy

Żeń-szeń to wzmacniająca i uniwersalnie lecznicza roślina, od stuleci ceniona nawet przez samych cesarzy.

Informacje botaniczne

Żeń-szeń właściwy to wieloletnia bylina osiągająca wysokość do 60 cm. Ma wzniesione pędy, których podziemna część tworzy 1–2 charakterystyczne korzenie o selerowym kształcie, często rozgałęzione, dorastające do kilkudziesięciu centymetrów długości i około 3 cm średnicy. Pęd nadziemny nie rozgałęzia się, obumiera po każdym sezonie, a nowy wyrasta z merystemu korzenia. Ze środka łodygi wyrasta do 7 złożonych liści, zbudowanych zwykle z trzech listków.

Pochodzenie i występowanie

Naturalne stanowiska żeń-szenia występują w zalesionych obszarach północno-wschodnich Chin oraz we wschodniej Rosji, zwłaszcza w okolicach rzeki Ussuri i wzdłuż wybrzeża. Izolowane populacje można znaleźć także w górach Korei Północnej, w rejonie miasta Kaesong. Ponadto żeń-szeń uprawiany jest na większą skalę w różnych prowincjach Chin.

Zastosowanie / dawkowanie

Żeń-szeń właściwy to jedna z najbardziej znanych egzotycznych roślin leczniczych. W tradycyjnej medycynie chińskiej, japońskiej i koreańskiej odgrywa ważną rolę od wieków. W starożytnych zielnikach z I wieku p.n.e. opisywano go jako zioło wspierające 5 narządów wewnętrznych oraz wyciszające umysł i poprawiające samopoczucie psychiczne. Jego zastosowanie wielokrotnie zyskało niemal mityczny wymiar. Przez wieki na Dalekim Wschodzie zarezerwowany był dla władców i ich dostojników, a po sprowadzeniu do Europy (przez Marco Polo) – dla arystokracji i zamożnych panów.

Najbardziej ceniony jest korzeń żeń-szenia – stosowany suszony w całości lub pocięty na fragmenty. Zdarza się też stosowanie jego liści samodzielnie lub w połączeniu z korzeniem. Składniki żeń-szenia w niewielkich dawkach pojawiają się w napojach energetyzujących i niektórych gatunkach kawy. Jego tonizujące działanie wykorzystuje się także w kosmetyce i odżywkach do włosów.

Liczne badania naukowe potwierdzają kompleksowe działanie żeń-szenia. Udowodniono korzystny wpływ na układ sercowo-naczyniowy (spowolnienie akcji serca, zwiększenie objętości naczyń krwionośnych, poprawa przepływu krwi, zmniejszenie ryzyka zawału czy udaru bez szkodliwego wpływu na ciśnienie tętnicze), jak również na układ nerwowy oraz immunologiczny z dodatkowymi efektami na gruczoły dokrewne.

Niektóre publikacje wskazują na kardioprotekcyjny efekt substancji zawartych w żeń-szeniu. Badania in vitro oraz in vivo wykazały zahamowanie aktywności i wydzielania troponiny sercowej oraz wzrost stężenia tlenu w tkankach, co pozwalało zmniejszyć przerost mięśnia sercowego, ograniczyć ryzyko choroby niedokrwiennej serca i poprawić funkcję serca.

Inne badania kliniczne potwierdziły antyhipertensyjny efekt niektórych związków z korzenia żeń-szenia. Koreańscy naukowcy wymieniają regulację ciśnienia tętniczego oraz poprawę funkcji komórek śródbłonka u pacjentów z rozpoznaną nadciśnieniem.

Około pięć badań in vivo wykazało spadek masy ciała po 8 tygodniach stosowania ekstraktu korzenia żeń-szenia. Okazało się, że Adipogeneza (wytwarzanie tłuszczu) powiązana jest m.in. ze wzrostem liczby naczyń w tkance tłuszczowej, a związki z żeń-szenia ograniczały tę angiogenezę oraz zmniejszały ilość tkanki tłuszczowej, co zapobiegało otyłości. Podobny efekt – przeciwdziałanie otyłości – potwierdziły testy in vitro.

Adaptogenne działanie opiera się na poprawie dotlenienia tkanek oraz zwiększaniu wydolności metabolicznej w zakresie tłuszczów i cukrów. Składniki żeń-szenia obniżają poziom cukru we krwi i korzystnie wpływają na glikemię pacjentów z cukrzycą typu 2.

Model in vivo udowodnił hipoglikemizujący efekt substancji z korzenia żeń-szenia u zwierząt z eksperymentalną cukrzycą typu 2, skutkujący spadkiem stężenia glukozy, całkowitego cholesterolu i LDL-cholesterolu. U myszy ekstrakt z żeń-szenia stosowany przez 2–4 miesiące wyraźnie zredukował stres oksydacyjny, poprawił czynność serca i filtrację kłębuszkową nerek, co wskazuje na działanie ochronne przeciw nefropatii cukrzycowej.

Zaleca się stosowanie żeń-szenia dla wzmocnienia zdolności psychofizycznych w przypadku osłabienia, zmęczenia i wypalenia organizmu. Substancje czynne żeń-szenia zwiększają czujność i koncentrację oraz likwidują zmęczenie. Połączenie z ekstraktem z miłorzębu japońskiego wzmacnia siły witalne i odporność, poprawiając wydolność organizmu w okresach stresu i wyczerpania.

Cztery główne ginsenozydy oraz związek K obecne w korzeniach żeń-szenia wykazują in vitro i in vivo efekt neuroprotekcyjny w obrębie ośrodkowego układu nerwowego – m.in. przez zmniejszenie syntezy ROS, produkcji TNF-α, aktywności COX-2, IL-1β i innych prozapalnych czynników. Dzięki temu składniki żeń-szenia mogą wzmacniać funkcje kognitywne, poprawiać pamięć, chronią komórki nerwowe przed osłabieniem i wyczerpaniem, a wraz z miłorzębem poprawiają krążenie mózgowe.

Ginsenozydy to unikalne składniki żeń-szenia, szeroko badane w różnych aspektach. Większość doniesień podkreśla ich pozytywny wpływ na naturalną odporność i stymulację układu immunologicznego (komórki T, naturalni zabójcy itp.) w przebiegu infekcji wirusowych. U połowy badanych pacjentów infekcja ustępowała, u pozostałych rekonwalescencja była szybsza i z mniejszą liczbą powikłań.

Ogólnie żeń-szeń stymuluje aktywność i funkcje odpornościowe. Jego korzeń był badany in vivo pod kątem wpływu na ekspresję cytokin w komórkach zdrowych zwierząt – już po 20 minutach zwiększyła się ilość interleukin oraz aktywacja limfocytów B i T. W badaniach in vitro obserwowano większą proliferację limfocytów i dojrzewanie komórek dendrytycznych. Inne doświadczenia wykazały wzrost ekspresji markerów MHCII oraz innych parametrów wzmacniających odporność.

W regionach, gdzie picie żeń-szenia to wielowiekowa tradycja, występuje wysoki odsetek osób starszych o świetnej kondycji, z najniższym rozpowszechnieniem nowotworów. Przypisuje się to głównie działaniu antyoksydacyjnemu oraz przypuszczalnie wspieraniu układu odpornościowego. Przeciwutleniający potencjał żeń-szenia wyjaśnia również wydłużenie życia, poprawę sprawności fizjologicznej w starszym wieku i zmniejszenie stresu poprzez redukcję czynników oksydacyjnych i obniżenie poziomu czynnika VEGF.

Analiza ok. 30 randomizowanych, kontrolowanych placebo badań klinicznych sugeruje, że składniki aktywne korzenia lub ekstraktu z żeń-szenia mogą korzystnie wpływać na zdrowie seksualne, głównie mężczyzn – przyczyniając się do poprawy erekcji. Liczne badania potwierdziły pozytywny efekt żeń-szenia w leczeniu zaburzeń erekcji.

Medycyna ludowa

W tradycyjnym ziołolecznictwie Azji Południowo-Wschodniej żeń-szeń stosowany jest jako cenny środek wspomagający leczenie cukrzycy, stresu i jako afrodyzjak. W medycynie ludowej poleca się żeń-szeń dla poprawy kondycji psychicznej i fizycznej, zmniejszenia zmęczenia i osłabienia serca lub ośrodkowego układu nerwowego. W tradycyjnej medycynie chińskiej stosowany jest jako środek rozgrzewający w profilaktyce i leczeniu wielu schorzeń.

Ograniczenia

Niepożądane lub uboczne efekty żeń-szenia nie pojawiają się, jeżeli nie zostanie przekroczona zalecana dawka dzienna. Nawet w przypadku długotrwałego stosowania wysokich dawek toksyczne działanie występuje rzadko. Badania dokumentują objawy niepożądane (wzrost ciśnienia, bezsenność, dolegliwości trawienne, depresję, dezorientację) wyłącznie w przypadku spożycia 15 g/kg masy ciała na długi czas.

Ostrzeżenie: Nie należy stosować w przypadku nadwrażliwości na jakikolwiek składnik produktu.

Substancje czynne

Żeń-szeń właściwy zawiera szereg cennych związków – najważniejsze to saponiny (ginsenozydy), antyoksydanty, polisacharydy i peptydy. Pierwszym wyizolowanym związkiem był glikozyd panaquilion, później zidentyfikowano także saponinę panaksyn. Dotychczas poznano ok. 70 ginsenozydów. Z antyoksydantów wyróżnia się maltol i kwas salicylowy. Warto też wymienić związek gitan, wykazujący działanie immunostymulujące. Istotną grupą są także triterpenoidowe saponiny obecne w dużych ilościach.

Tradycyjne dawkowanie

Najczęściej stosowaną częścią leczniczą jest suszony korzeń żeń-szenia. Korzenie suszy się na słońcu lub w zalewie cukrowej przy sztucznym świetle. Przed spożyciem mogą być sproszkowane lub pokrojone. Dostępne są także ekstrakty, syropy i kapsułki (monoskładnikowe lub z dodatkiem witamin).

Tradycyjnie żeń-szeń spożywa się w postaci naparu (herbatki), jako nalewki alkoholowej lub tabletek. Świeże liście można dodać do sałatek lub przyrządzić z nich napar. Suszone liście parzy się w proporcji ok. 1 g na czajnik zalany wodą podgrzaną poniżej 100°C.