Żurawina wielkoowocowa – Vaccinium macrocarpon

Opis szczegółowy

Soczysta, oczyszczająca i słodka – taka jest żurawina wielkoowocowa.

Informacje botaniczne

Żurawina wielkoowocowa to zimozielony, 10–30 cm wysokości krzew, tworzący kilka drewniejących gałązek bezpośrednio u nasady. Drewniejące łodygi z szarą korą mogą rozrastać się, płożąc się po ziemi. Liście żurawiny mają kilka centymetrów długości, około 1 cm szerokości, są proste, owalne lub nieco wydłużone, z gładkimi brzegami. Kwiaty pojawiają się na szczytach pędów w gronach, są obupłciowe z różowymi płatkami, które po zapyleniu przeistaczają się w czerwone lub czerwonaworóżowe, soczyste owoce wielkości porównywalnej do agrestu.

Pochodzenie i występowanie

Jak wskazuje nazwa, żurawina wielkoowocowa pochodzi z Ameryki Północnej, w szczególności z wybranych regionów Kanady. Roślina została wprowadzona do uprawy także w Europie i m.in. na Nowej Zelandii, gdzie do dziś jest chętnie uprawiana. Nadal masowo występuje w rodzinnych stronach: Ontario, Kolumbia Brytyjska, Nowa Szkocja, Nowa Fundlandia, Quebec, a w USA w stanach Massachusetts, New Jersey, Oregon, Waszyngton i Wisconsin. Najwięksi światowi producenci żurawiny to Stany Zjednoczone (ok. 82% produkcji), Kanada, Łotwa i Białoruś.

Zastosowanie / dawkowanie

Według historycznych relacji Jamesa White Norwooda już w 1550 roku rdzenni mieszkańcy Ameryki Północnej stosowali żurawinę wielkoowocową w leczeniu i prewencji chorób pęcherza moczowego i związanych z nimi dolegliwości. Indianie podawali owoce żurawiny przybyszom jako gest przyjaźni i dobrej woli. Przepisy z XVII i XVIII wieku wskazują, że żurawina była ważnym składnikiem lokalnych przysmaków i tradycyjnych potraw – pojawia się w deserach, ciastach i amerykańskiej kuchni świątecznej. Do dziś owoce żurawiny są popularne zarówno w ziołolecznictwie, jak i gastronomii – z żurawiny przygotowuje się soki, syropy, dżemy, lub podaje ją suszoną i świeżą w wypiekach, ciastach, chlebkach czy ciasteczkach.

Regularne spożywanie świeżych owoców i soku z żurawiny wielkoowocowej powiązano ze zmniejszeniem ryzyka nawrotów infekcji układu moczowego u kobiet, dzieci, osób starszych powyżej 65 lat i hospitalizowanych pacjentów. Badania sugerują także działanie prewencyjne żurawiny w powtarzających się zapaleniu cewki moczowej – skuteczność porównywalną z klasycznym antybiotykiem trimetoprimem. Według wyników z 2017 roku żurawina zmniejsza częstość zakażeń dróg moczowych, co potwierdza jej zasadność w profilaktyce u osób z tendencją do nawracających infekcji.

Składniki żurawiny wykazują działanie moczopędne oraz wyraźny efekt przeciwzapalny w drogach moczowych. Aktywne związki chronią błonę śluzową pęcherza i wspierają jej gojenie. Efekt przeciwzapalny określa się poprzez mechanizm antybakteryjny – składniki aktywne uniemożliwiają przyleganie bakterii chorobotwórczych do nabłonka pęcherza i innych narządów układu moczowego, co prowadzi do ulgi, zmniejszenia obrzęku, bólu i zapalnych dolegliwości. Szkodliwe bakterie nie są w stanie skutecznie się osiedlić, namnażać i szerzyć infekcji, także wśród pacjentów opornych na standardowe leczenie.

Owoce żurawiny zawierają też związki o właściwościach antyoksydacyjnych. Składniki ograniczają produkcję szkodliwych wolnych rodników w tkankach. Badania in vitro potwierdziły obecność m.in. karotenoidów, chlorofili i triterpenoidów, a standardowe testy DPPH, ABTS i FRAP potwierdziły silny potencjał antyoksydacyjny ekstraktów z żurawiny.

Dzięki testom in vitro wiemy też, że składniki żurawiny stymulują aktywność makrofagów i prezentację antygenów. Związki te wpływają na konstrukcję i aktywność niektórych typów limfocytów T oraz zwiększają odporność bakteriobójczą zarówno nieswoistą, jak i specyficzną. Makrofagi i inne elementy układu immunologicznego po podaniu żurawiny obniżały ekspresję COX-2 i tlenku azotu – czynników prozapalnych. Łączny efekt – właściwości przeciwzapalne i antyoksydacyjne – czyni żurawinę atrakcyjnym surowcem zarówno w profilaktyce, jak i terapii wspierającej.

Kilka badań klinicznych sugeruje, że żurawina może być pomocnym i bezpiecznym ziołem wspomagającym regulację poziomu glukozy u osób z cukrzycą. Wyniki nie są jednak jednoznaczne, by formułować oficjalne zalecenia – badania wykazały, że składniki żurawiny mogą obniżać poziom cukru we krwi.

Medycyna ludowa

Lekarze medycyny ludowej zalecają żurawinę wielkoowocową w łagodzeniu objawów łagodnego rozrostu gruczołu krokowego – zwykle 3 razy dziennie przez okres ok. 6 miesięcy. Wskazuje się także zmniejszanie przykrego zapachu moczu oraz korzyści u osób z nietrzymaniem moczu – niewielkie dowody potwierdzają takie działanie.

Fitoterapeuci polecają żurawinę przy przeziębieniu czy grypie. Opisywane są ponadto pozytywne efekty w chorobach wieńcowych serca, wrzodach żołądka, kamieniach nerkowych, podwyższonym cholesterolu, zespole przewlekłego zmęczenia, zespole metabolicznym oraz problemach z pamięcią.

Substancje czynne

Owoce żurawiny wielkoowocowej zawierają całą gamę składników biologicznie aktywnych, korzystnych dla zdrowia. Szczególnie ważne są polifenole – proantocyjanidyny, flawonole, kwercetyna, które wykazują in vivo i in vitro pozytywny wpływ na układ krążenia, odporność i działanie przeciwnowotworowe. Owoce są bogate w witaminę A (luteina, beta-karoten, zeaksantyna), C, E, B1, B2, B3, błonnik, cukry, białko, kwas szczawiowy i chinowy. Wśród minerałów dominują mangan, wapń, potas, fosfor i magnez. W 100 gramach owoców znajduje się ok. 87 gramów wody i 190 kJ energii.

Tradycyjne dawkowanie

Zielarze zalecają w celach leczniczych dość duże ilości żurawiny – zwykle są to przynajmniej garści owoców dziennie. Składniki żurawiny są bezpieczne i praktycznie nie mają skutków ubocznych (poza rzadkimi reakcjami alergicznymi, które pojawiają się nawet przy niewielkich dawkach). Żurawinę najlepiej spożywać podzieloną na kilka mniejszych porcji dziennie przez kilka miesięcy (zwykle około 2), a następnie zrobić przerwę. Według zagranicznych zaleceń dawka dzienna może sięgać nawet kilkudziesięciu gramów owoców.

Owoce żurawiny dostępne są świeże, suszone lub w postaci kapsułek, soków, syropów, ekstraktów czy dżemów. Soki 10–30% pije się w ilości 30–300 ml lub 200–300 ml dziennie u dorosłych, a u dzieci odpowiednio mniej. Kapsułki z ekstraktem (400–500 mg) stosuje się raz dziennie przez 6–12 miesięcy. Dzieciom zaleca się kilka gramów żurawiny świeżej lub suszonej, w różnych formach – samodzielnie lub jako dodatek do mieszanek, płatków śniadaniowych, wypieków, ciast czy deserów. W przypadku soku czy napoju zaleca się ok. 2 ml na każdy kg masy ciała na dobę. Najczęstsze zalecenie to regularne stosowanie przez 6 miesięcy lub krócej.